Arap dili fiil kalıplarında fonetik değişim ve dönüşümler ( İbdal - İ‘lal – İdğam - Kalb )

Arapçada sülasi ve rubai mezid fiillerin mazi, muzari ve masdarlarında ilk harflerin özelliğine göre ibdâl, i’lâl, idğâm ve kalb adı verilen bazı değişiklikler olur. Bu değişiklikler bazen kurallı bazen de kuralsız, bazen zorunlu bazen de isteğe bağlı bir şekilde gerçekleşir. Çoğunlukla ifti‘âl (‫ ,)افْتِعال‬tefe‘‘ul (‫ )تَفعل‬ve tefâ‘ul (‫ )تَفاعل‬kalıplarında ُّ َ ُ َ َ görülen bu değişiklik kurallı olabildiği gibi bazen de kuralsız bir şekilde ortaya çıkar. Bazen bu değişiklikler hayiye (‫‘ ,)حيِي‬ayiye (‫ ,)عيِي‬hâle (‫ )خال‬gibi fiillerde de ََ َ َ ََ görülmektedir. Bütün bu değişimler Kur’ân, hadis ve Arap şiirinden verilen örnekler ışığında incelenmiş ve bir arada sunulmuştur.

‫تغري صيغ األفعال يف اللغة العربية‬

‫حيصل يف ماضي األفعال املزيدة على الثّالثي والرباعي ومضارعها ومصدرها تغريات تسمى إبداالً أو إعالالً أو إدغاما أو قلبًا‬ ٌ ّ ً ّ ّ ّ ٍ ٍ ‫حسب احلروف األوَل من الكلمة. وتقع هذه التّغريات أحيانًا قياسيّةً أو غري قياسيّة، وتكون ضروريّةً أو غري ضروريّة. تظهر‬ ‫هذه التّغريات يف باب "إفتعال" و"تفعل" و"تفاعل" غالبًا ويكون التغري قياسيًّا أحيانًا أو غري قياسي أحيانًا أخرى. كما نرى‬ ٍّ ّ ّ ٍ ٍ ‫التّغريات قد وقعت يف أفعال أخرى مثل حيِي أو عيِي أو خال. لقد درسنا كل هذه التّغريات يف ظل أمثلة من القرآن الكرمي‬ ََ ََ َ َ ّ ّ ٍ ٍ .‫واألحاديث الشريفة واألبيات الشعريّة وقدمناها للقارئ العزيز بشكل منظّم‬ ّ ّ ‫الكلمات المفتاحية: الفعل املزيد، اإلبدال، اإلعالل، اإلدغام، القلب‬

___

Abbas Hasan, en-Nahvu’l-Vâfî, nşr. Dâru’l-Me’âruf, yrsz.

Abdülaziz b. Faysal er-Râcihî, Kam’u’d-Decâcile, Riyat, 1424.

Ahmed Muhtâr Abdu’l-Hamîd Omer, Mu’cemu’l-Lügati’l-Arabiyyeti’l-mu’âsıra, yrsz., 1449/2008.

el-Buhârî, es-Sahîh, Megâzî, Mekke:

Ebû Abdirrahmân Abdullah b. Abdi’l-Ganî‘ b. Muhammed Hayyât, Mâ Yecibu en Ya’rifehû’l- Müslimu ‘an Dînihî, er-Riyasetu’l-Amme li İdâreti’l-Buhusi’l- İlmiyye ve’l-İftâ ve’d-da’veti ve’l-irşad, trsz. yrsz.

Ebû Hayyân el-Endelûsî, el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr, thk. Sıdkı Muhammed Cemîl, nşr. Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1420.

Ebû İshâk ez-Zeccâc, İbrahim b. es-Sirrî b. Sehl, Me’ân’îl-Kur’ân ve i’râbuhû, Beyrut, 1408/1988.

Ebu’l-Kâsim Mahmûd b. Ömer b. Ahmed ez-Zemahşerî, el-Fâik fî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, Lübnan.

Ebû Ubeyde et-Teymi el-Basri Ma‘mer b. Müsenna, Mecazü’l-Kur’an, thk. Fuat Sezgin, Mektebetü’l-Hanci, Kahire h. 1381.

Ebû Zeyd Muhammed b. Ebi'l-Hattab el-Kureşi, Cemheretu Eş'ari'l-Arab fi'l- cahiliyye ve'l-İslâm, thk. Ali Muhammed Bicavi, Dâru Nehdati Mısır, Kahire, trs.

Eren, Cüneyt, Tefsire Giriş, Külli Kaideler, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2013. Kur’ân Metninin Dil ve Üslûb Özelliği, Rağbet Yayınları, 2014.

el-Esterabâdî, Necmüddîn, Şerhu şâfiyeti ibn’l-Hacîb, thk: Muhammed Nûr’l-hasan ve dğr. Dâru’l-kütübi’l-ılmiyye, Beyrut 1975.

el-Gâmidî, Sa’îd b. Nâsır, Hakîkatu’l-Bide’i ve Ahkâmuhâ, Mektebet’ur-Ruşd, Riyâd trsz.

el-Hâkim, el-Mustedrek, Mekke, 1427.

el-Huraşî, el-Mâlikî, Muhammed b. Abdillah Ebû Abdillah, Şerhu Muhtasari Halîl lil-Huraşî, Beyrut trsz.

İbn Ali el-Mısrî, Tevdîhu’l-mekâsıd ve’l-mesâlik bi şerhi âlîfeti İbn Mâlik, thk: Abdurrahman Ali Süleyman, Dâru’l-fikri’l-Arabî, Beyrut 2008.

İbn Fâris, Ebü’l-Hasan Ahmed, es-Sâhibî fî Fıkhı’l-Lüğati’l-Arabiyeti ve Mesâilihâ ve Sünenü’l-Arabi fî Kelâmihâ, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1997.

İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdullah Cemalüddin, Şerhu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye, nşr. Câmi’atu Ummi’l-Kurâ, yrsz., trsz.

İbn Usfûr, el-Mümtiu’l-Kebîr fi’t-tasrîf, Mektebetü Lübnân 1996.

İbn’us- Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl, el-Usûlü fi’n-nahv, thk: Abdü’l- Hüseyn el-Fetîlî, Müessesetü’r-risâle, Beyrut, ts.

İbni Asâkîr, Sikatu’d-Dîn, Ebu’l-Kâsim Ali b. el-Hasan b. Hibetullah, Tebyînu Kizbi’l-Mufterî, nşr. Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut, 1404.

İbn-i Hişâm, Abdullah b. Yûsuf Cemalüddîn, Muğni’l-Lebîb, Dimeşk, 1985.

İbrahim Mustafa, Ahmed ez-Zeyyât, Hâmid ‘Abdu’l-Kâdir ve Muhammed en- Neccâr, el-Mu’cemu’l-Vasît, Mu’cemu’l-Lügati’l-‘Arabiyyeti bi’l-Kâhire, Dâru’d-Da’ve, y. y,

el-Îcî eş-Şafii, Muhammed b.Abdurrahman b. Muhammed b. Abdillah el-Hasenî ve’l-Huseynî, Tefsiru’l-Îcî Câmi’ul-Beyân fî Tefsir’il-Kur’an, nşr. Dâru’l- Kutubu’l-İlmiyye, Beyrut, 1424/2004.

el-İsterâbâdî, Muhammed b. el-Hasan er-Radî, Şerhu Şâfiyet’i İbn el-Hâcib, Lübnan, 1395/1975.

Kannûcî,, el-Bülğa fî Üsûli’l-Lüğa, (tah. Nezir Muhammed Mektebî), Dârü’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, 1988.

el-Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed Şemsuddîn, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kutubu’l-Misriyye, Kahire 1963.

Muhammed b. Sâlih Muhammed el-‘Usaymîn, Şerhu’s-Sefriniyye – ed-Durret’ul- Mudiyye fî ‘Akdi’l-Firkat’il-Merediyye, nşr. Dâr’ul-Vatan li’n-Neşr, Riyad, 1426.

Muhammed Abdul’azîz en-Neccâr, Diyâu’s-Sâlik Müessesetu’r-Risâle, 1422/2001, yrsz. ilâ Evdahi’l-Mesâlik,

Nişvân b. Sa’îd el-Himyerî el-Yemenî, Şemsu’l-ulûm ve devâu kelâmi’l-Arab mine’l- Kelûm, Beyrut, 1999/1420.

Sa’îd b. Muhammed b. Ahmed el-Afgânî, el-Mûcez fî Kavâ’idi’l-Arabiyye, Dâru’l- Fikr, Beyrut, 1424/2003.

es-Sa’lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrahim, el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân, Thk. el-İmâm Ebû Muhammed b. ‘Aşûr, Nşr. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî. Beyrut 1422/2002.

es-Sefârînî, Şemsuddîn, Ebû’l-‘Avn Ahmed b. Sâlim, Levâmi’u’l-Envâr el-Behiyye, Dimeşk 1402/1982.

Sibeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman, el-Kitâb, Thk. ‘Abdusselam Muhammed Harun, Kâhire 1408/1988.

Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber el-Harisi, el-Kitâbu thk. Abdüsselam Muhammed Harun: Dâr’ul-Cîl, Beyrut. trsz. Süyutî, el-Müzhir, Dârü’l-Hadîs, Kahire, 2010.

Şemsü’d-Din Ebu’l-Hayr İbnu’l-Cezerî. Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf el- Cezerî, en-Neşr fi’l-Kırââti’Aşr, nşr. el-Matba’atu’l-Kübrâ, trsz., yrsz.

et-Taberânî, el-Mu’cemu’l-kebir, Tahkik: Hamdi b. Abdulmecid, Mektebetu’l-ulûm ve’l-hikem, Musul, 1404/1983, XXII, 156.

et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Câmi’u’l-beyan fi te’vîli’l-Kur’ân, yrsz. 1402/1982.

et-Temîmî, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed el-Mervezî es-Sem’ânî, Tefsîru’l-Kur’ân, thk. Yâsir b. İbrâhîm, Ganîm b. ‘Abbâs b. Ganîm, Dâr’ul- Vatan, 1418/1997.

ez-Zebîdî, Muhammed b. Muhammed Murtaza, Tâc’ul-Arûs min Cevâhir’il- Kâmûs, Kâhire 1306.

ez-Zeccâc, İbrahim b. es-Sirrî b. Sehl, Ebû İshâk, Me’ânî’l-Kur’ân ve i‘râbuhû, Beyrut, 1408/1988.

ez-Zubeydî, Ebu’l-Feyz, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzâk el- Huseynî Mulakkab bi Murtezâ, Tâcu’l-‘Arûs min Cevahiri’l-Kâmûs, yrsz, trsz.