TARİKATLARIN TEŞEKKÜLÜ ÖNCESİ DÖNEMDE KUR'ÂN KAYNAKLI TASAVVUF KAVRAMLARI

Bu makale, tarikatların teşekkülü öncesi dönemde tasavvuf klasiklerinde yer alan kavramlar ve bu kavramların istidlâl edildiği âyetlerden hareketle mutasavvıflarca Kur'ân kaynaklı olarak takdim edilen tasavvuf kavramlarını konu edinmektedir. Çalışmada, esas alınan tasavvuf klasiklerinde yer alan kavramlar Kur'ân ile istidlâli bakımından tablolar halinde ele alınmıştır. Çalışma neticesinde tasavvuf klasiklerinde yer alan 311 kavramın 143 tanesinin âyetlerle istidlâl edilerek sunulmuş olduğu anlaşılmıştır. Bu kavramlar için kaynak gösterilen âyetler incelendiğinde, kavramların yarıya yakınının âyetlerin zâhir anlamları ile uyum içerisinde istidlâl edilmiş olduğu, diğer kısmının ise ancak işârî teviller neticesinde söz konusu kavramlar ile irtibatlandırıldığı görülmüştür. Buradan hareketle kavramların, kaynak gösterilen âyetlerin zâhir anlamlarına yahut işârî tevillerine dayandırılması açısından iki ayrı başlık altında sunulması tercih edilmiştir.

Qur'an-Originated Sufism Concepts in the Period Before the Formation of Sufi Orders

This study deals with Qur'an-originated sufism concepts in the main sufî classical books in the period before the formation of sufi orders. Additionally in this paper, concepts which in the main sufî classical books are examined in the tables. As a result of our study, 143 of 311 concepts in the main sufî classical books are deduced from the Qur'an. When examining the verses which were quoted as the authority for these concepts, we recognized that almost half of these concepts were deduced from ostensible meaning of the verses. Other concepts were deduced from the isharî meaning/mystical interpretations of the verses.

PDF

___

Apaydın, Yunus, "Zâhiriyye", DİA, İstanbul, 2013, XLIV/93-100.
Ateş, Süleyman, İşârî Tefsîr Okulu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Anka- ra, 1974.
Ay, Mahmut, "İşari Tefsirde İtibar/Analoji Yöntemi", Dini ve Felsefi Metinler: Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama, c. II, 2012, ss. 727-750. "İşari Tef- sirlerde Yöntem Meselesi", İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 26, 2012, ss. 59-110. Kur'ân'ın Tasavvufî Yorumu - İbn Acîbe'nin el-Bahru'l-Medîd Ad- lı Tefsiri, İnsan, İstanbul, 2011.
Câbirî, Muhammed Âbid, Arap - İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, Kitabevi, İstanbul, 2001.
Cürcânî, Ebü'l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali (ö. 816/1413), Mu'cemü't- ta'rîfât, thk. Muhammed Sıddîk el-Münşâvî, Dâru'l-fâzîlet, Kahire, ty..
Demirci, Muhsin, Tefsir Tarihi, İFAV, İstanbul, 2012.
Demirli, Ekrem, "Zâhirî İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvufun Meşruiyet Arayışı", İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 15, 2007, ss. 219-244. "Ku- şeyrî'den İbnü'l-Arabî'ye İşârî Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşârî Yo- rumdan Tahkike Doğru Kur'ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi", Atatürk Üni- versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 40, 2013, s. 121-142.
Dereli, Muhammed Vehbi, "İşârî Tefsirlerin Geçerliliği ve Problemleri Üzerine", Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 34, 2011, ss. 129-147.
Dönmez, İbrâhim Kafi, "Zâhir", DİA, İstanbul, 2013, XLIV/85-87.
Ebû Leyla, Muhammed, "Kur'ân: Tabiatı, Sahîh Oluşu, Müslüman Akıl Üzerindeki Etki ve Otoritesi", Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, çev. İbrâhim H. Karslı, c.V, sy. 1, 2005, ss. 279-294.
Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atıyye el-Hârisî (ö. 386/996), Kûtü'l-kulûb fî muâmeleti'l-mahbûb ve vasfu tarîki'l-mürid ilâ makami't-tevhid, haz. Asım İbrâhim el-Keyyâlî el-Hüseynî eş-Şâzelî ed-Derkâvî, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Lübnan, 2009, (2 cilt).
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, "Sufi Düşüncede Hakikat-Dil ilişkisi Üzerine - İbn Arabî'de Dil, Varlık ve Kur'ân", İslâmiyât Üç Aylık Araştırma Dergisi, çev. Ömer Özsoy, sy. 32, 1999, ss. 15-38.
Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. İshak el-İsfahânî (ö. 430/1038), Hilyetü'l-evliyâ ve tabakâtu'l-asfiyâ, Dâru'l-fikr, Beyrut, 1416/1996, (11 cilt, son cildi fihrist).
Erkaya, Mahmud Esad, Kur'ân Kaynaklı Tasavvuf Kavramları, (yayınlanmamış doktora tezi), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana, 2015.
Fazlur Rahman, İslâm, çev. Mehmed Dağ & Mehmet Aydın, Ankara Okulu, Ankara, 2000.
Gazzâlî, Ebû Hamid Huccetülislâm Muhammed b. Muhammed (ö. 505/1111), İhyâu ulûmi'd-dîn, Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut, 1434/2013, (5 cilt). "er-Risâletü'l- ledünniye", Mecmûatü resâili'l-imâm el-Gazzâlî, thk. İbrâhim Emin Mahmud, el- Mektebetü't-Tevfîkıyye, Kahire, ty., ss. 239-253. Mişkâtü'l-envâr, thk. Ebü'l-ulâ Afîfî, Dâru'l-Kavmiyye, Kahire, ty.
Gördük, Yunus Emre, Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir Mâhiyeti, Meşrûiyeti, Bâtınî Yorumdan Farkı, İnsan Y., 2013.
Herevî, Ebû İsmâil Pîr-i Herat Hâce Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensârî (ö. 481/1089), Kitâbu Menâzili's-sâirîn, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1408/1988.
Hücvîrî, Ebü'l-Hasan Gencbahş Ali b. Osman b. Ali (ö. 465/1072), Keşfu'l-mahcûb Haki- kat Bilgisi, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh, İstabul, 2010.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed (ö. 751/1350), Medâri- cü's-sâlikîn fî şerhi Menâzili's-sâirîn, thk. ed-Dânî b. Münîr Âli Zehvî, el- Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut, 1433/2012, (3 cilt). et-Tibyân fî aksâmi'l-Kur'ân, thk. Muhammed Hâmid el-Fakî, Dâru'l-Ma'rife, Beyrut, ty.
İbn Teymiyye, Takıyyüddîn, "Zahir ve Bâtın İlmine Dair Bir Risâle: Takıyyüddîn İbn Teymiyye", Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, çev. Mustafa Öztürk & Ali Bolat, sy. 6, 2001, ss. 265-302.
Îsâvî, Meş'ân Suûd, et-Tefsîrü'l-işârî mâhiyetühû ve davâbitühü, Beyrut, 1434/2013.
Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhim el-Buhârî (ö. 380/990), Bahru'l-fevâid, thk. Muhammed Hasan Muhammed & Ahmed Ferîd, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1420/1999, s. 99. et-Taarruf li-mezhebi ehli't-tasavvuf, haz. Ahmed Şemsüddin, Daru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut, 1413/1993.
Kuşeyrî, Ebü'l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin (ö. 465/1072), er-Risâletü'l- Kuşeyriyye, thk. Halil el-Mansûr, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1422/2001.
Mukatil b. Süleyman, Ebü'l-Hasan (ö. 150/767), Tefsîru Mukatil b. Süleyman, thk. Abdul- lah Mahmud Şehhâte, Müessesetü Tarihi'l-Arabî, Beyrut, 1423/2002, (5 cilt).
Öner, Necati, Klasik Mantık, Ankara Ü. İ. F. Y., Ankara, 1986.
Öztürk, Mustafa, "Tefsirde Zahir - Bâtın Düalizmi ya da Tasavvufi Aşırı Yorum", İslâmiyât, sy. 32,1999, ss. 101-120. "Geleneksel Te'vil Çeşitlemelerinin Epistemik Değeri", Bilimname, c. 2, sy. 2, 2003, s. 179-197. Tefsirin Hâlleri, Ankara Okulu, Ankara, 2013.
Selvi, Dilaver, "Her Ayetin Bir Zahiri Bir Batını Vardır?" Hadisindeki Zahir ve Batın Kavramları Üzerine Değerlendirmeler, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, sy. 2, 2011, ss. 7-41.
Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tûsî (ö. 378/988), el-Lüma' fî târîhi't-Tasavvufi'l- İslâmî, tlk. Kamil Mustafa el-Hindâvî, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 2007.
Şa'bân, Zekiyyüddîn, İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü'l Fıkh), çev. İbrâhim Kâfi Dön- mez, TDV, Ankara, 2004.
Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhim b. Musa b. Muhammed el-Gırnati (ö. 790/1388), el-Muvâfakât, thk. Ebû Ubeyde Âli Selmân, Dâru İbn Affân, Kahire, 1417/1997, (7 cilt).
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd (ö. 310/923), Tefsirü't-Taberî Câmiu'l- beyân an te'vili âyi'l-Kur'ân, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Daru Hicr, Kahire, 1422/2001, (26 cilt, son iki cildi fihrist).
Tilimsânî, Afîfüddin Süleyman b. Ali b. Abdillah (ö. 690/1291), Şerhu Menazili's-sâirîn ile'l-hakki'l-mübîn, nşr. Asım İbrâhim el-Keyyâlî, Kitâb-Nâşirûn Beyrut, 1434/2013.
Türcan, Galip, "Kelamcılara Göre Kur'ân'ın Otoritesi", Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 31, 2011, ss. 7-28.
Uludağ, Süleyman, "İşârî Tefsîr", DİA, İstanbul, 2001, XXIII/424-428.
Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah (ö. 794/1392), el- Burhan fî ulûmi'l-Kur'ân, thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim, Dâru İhyâi'l- Kütübi'l-Arabiyye, Kahire, 1376/1957, (4 cilt). Bahrü'l-muhît fî usûli'l-fıkh, Dâru'l-Kütübî, yy., 1414/1994, (8 cilt).
Zürkânî, Muhammed Abdülazîm (ö. 1367/1948), Menâhilü'l-irfân fî ulûmi'l-Kur'ân, thk. Fevvâz Ahmed, Dâru'l-Kütübi'l-Arabî, 1415/1995. (2 cilt). ııı