Bir Kaidenin Serencamı: Hâcet Umumi Olsun Hususi Olsun Zaruret Menzilesine Tenzil Olunur

İster bireysel ister toplumsal hayatla ilgili olsun günümüzde verilen fetvalarda cevaz alanı ya çok geniş tutulmakta ya da daraltılmaktadır. Mubahcılığı ön plana çıkaranlar ihtiyaç olgusuna dayanarak, neredeyse zarureti dahi faydacılık ilkesi çerçevesinde tanımlamış ve söz konusu alanı oldukça geniş tutmuşlardır. Diğer taraftan maslahat delilini metodolojik bir ilke olmaya hasredenler ise ihtiyaçları bireysel ve toplumsal problemlerin çözümünde neredeyse yok saymışlardır. Hâlbuki ihtiyaçlar, fıkıhta zarûrî, hâcî, tahsînî olarak kategorize edilmiş ve bunların değerlendirilmesine yönelik birçok ilke inşa edilmiştir. İşte bu ilkelerden biri de “Hâcet, zaruret menzilesine tenzil olunur” kaidesidir. Bu kaidenin ilk dönemden itibaren nasıl anlaşıldığı ve uygulama bağlamındaki şartları tespit edildiğinde, zaruretin faydacılığa indirgenmeye elverişli olmadığı kavranacağı gibi maslahatın da hayattan kopuk bir delil olmadığı anlaşılacaktır. Bu sebeple biz, makalede zaruret ve ihtiyaç kavramlarını açıklayarak, aralarındaki farkları, hâcetin umumi ve hususi oluşunu, kaidenin tarihi seyrini ve güncel fıkhi meselelerde nasıl kullanıldığını bir örnek üzerinden göstereceğiz. Böylece biz, bu çalışma ile güncel fıkıh problemlerinin çözümüne bir katkı sağlamayı amaçlamaktayız.

The Historical Development of an Lex: Need, General or Particular, is Dealt with as to Meet Necessity

In the fatwas given today related to whether individual or social life, the area of jawāz either has been very wide or very narrow. Those, who feature the behavior making prohibited things lawful, have nearly defined even necessity within the pragmatism on the basis of need and they keep the area in question very wide. On the other hand, those who confine the evidence of maṣlaḥa to a methodological principle, have nearly disregarded needs in solving individual and social problems. Whereas, in the fiqh, the needs have been categorized as necessary/ḍarūrī, human want/ḥājī and making beautiful/taḥsīnī, and many principles have been constructed for taking stock of them. One of the principles is the lex of “Need/al-Ḥāje, general or particular, is dealt with as to meet necessity/al-Ḍarūra.” When it is determined how this lex has come out since the first period and its conditions in the context of implementation are determined, it will be come out that necessary cannot be reduced to need. In the same way, it will be come out that the maṣlaḥa is not an evidence disconnected with life. So, in the article, we will discuss the concepts of necessary and need. Then, we will show what the conditions to be considered in implementation of this lex are, what its base is in the sharia, how it has come out since the first period, and how it has been used in actual issues of the fiqh as well as in a specific example. Thus, with this study, we purpose to contribute to the solution of the actual issues of the fiqh.

Keywords:

al-Qawāʿid al-Fıqhiyya, Ḍarūra, Ḥāje, Umūmī Khuṣūṣī,

PDF

___

Abdullatif, Abdurrahman b. Salih. el--Kavâcidii ve'd--devâbitü'l--fıkhıyye el--mütadam-- miııe li 't--teysîr. Medine: el--Camiatü'l--lslamiyye, 2003.
Ali Haydar Efendi. Dürerü'l--hükkâm şerhi Mecelleti'l--Ahkâm. cilt. İstanbul: Matbaa-- Tevsii Tıbaat, 1330.
Marda b. Meşüh Anzî. "el--Hâcetü'l-Amme Tünezzelü Menzilete'z--zarüre" erişim 12 Nisan 2016, http://www.nama--center.com/WriterActivities.aspx?Wri-- fl-
Atıf Bey. Mecelle--i ahkâmı Cadliyye'deıı kavâid--i külliye şerhi. İstanbul: Mahmud Beg Matbaası, 1327.
Ba Hüseyin, Yakub. Kâidetü el--meşakkatü teclibu't--teysîr. Riyad: Mektebetü'r--Rüşd, 2003.
Baktır, Mustafa. İslam Hukukunda Külli Kaideler. Erzurum: y.y., 1997.
Baktır, Mustafa. İslam Hukukunda Zaruret Hali. Ankara: Akçağ Yayınları, t.y.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu. cilt. İstan-- bul: Bilmen Yayınevi, 1985.
Burnu, Muhammed Sıdkî--el-Gazzî. Mevsuâti'l--kavâcı'di'l--fıkhıyye. Beyrut: Darü İbn Hazm, 2000.
Butî, Muhammed Said Ramazan. Davâbidü'l--maslaha fi 'ş--şerîcati 'l--İslâmiyye. Beyrut: Müessetü'r--Risale, 2001.
Cemil Muhammed. Nazariyyetü'z--zarüreti'ş--şer/iyye. Mansüre: Daru'l--Vefâ, 1988.
Cerhezî, Abdullah b. Süleyman. el--Mevâhibü's--seniyye. thk. Remzi b. Muhammed Deyşüm. Beyrut: el--Mektebetü'l--İslâmî, 1998.
Cessâs, Ebübekir. Ahkâmü'l--Kar'ân. thk. Muhammed Sadık Kamhavî. cilt. Beyrut: Darü lhyâi'l--Kütübi'l--CArabiyye, 1992.
Cizani, Muhammed b. Hüseyin. Hakikatü'z--zarüreti'ş--şer'iyye: ve tatbikâtalıa'l-- maâsıra. Riyad: Mektebetü Darü'l--Minhac, 1453.
Cüveynî, Ebü'l--Mealî. el--Barlıanfî asüli'l--fıklı. thk. Abdulazim ed--Dîb. cilt. Devha: Camiatü Katar. 1399.
Cüveynî, Ebü'l--Mealî. Gıyâsü'l--ümem fî iltiyâsi'z--zalem. thk. Abdulazim ed--Dîb. Ka-- tar: Mektebetü'l--Kübra, 1401.
Cüveynî, Ebü'l--Mealî. Nihayetü'l--metlab fî dirâyeti'l--mezlıeb. thk. Abdülazim Mah mud ed--Dîb. 20 Cilt. Cidde: Darü'l--Minhac, 2007.
Çalış, Halit. "Zaruret". Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 44: 141--144. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
Çetintaş, Recep. İlk Beş Asır Fıkıh Usulü Literatüründe Teklifi Hüküm Terminolojisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2015.
Dusurî, Müslim b. Muhammed. el--Mümett'ıfi'l--kaoâidi'l--fıkhıyye. Riyad: Darü Zidnî, 2007.
Ebü Sünne, Ahmed Fehmî. el--Örfü ve'l--adetü jî re'yi'l--fakahâi. Mısır: Matbaatü'l--Ez-- her, 1947.
Ebü Zehra, Muhammed. Usülü'l--fıklı. Kahire: Darü'l--Fikri'l--Arabî, t.y.
Elmalılı Hamdi Yazır. Alfabetik İslam Hukuku ve Fıkıh Istılalıları Kamasa. haz. Sıtkı Gülle. cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1997.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimler Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010. Ferfur, Muhammed Salih. el--Müzheb fi asüli'l--mezlıeb cala'l--Münteliab. cilt. Dimaşk: Mektebetü Dari'l--Ferfur, 1996.
Fetâva el--lecnetü't--dâime li'l--balıüsi'l--ilmiyye ve'l--iftâ. Cem ve tertib: Ahmed b. Abdur-- rezzak ed-Derviş, Darü'l-Asime. Riyad: 1999.
Gazzâlî, Ebü Hamid. Şifâü'l--g'alîl fî beyanî'ş--şebeh ve'l--mahîl ve mesâlikü't--ta'lîl. thk. Hamid el--Kebisî. Bağdat: Matbaatü'l--İrşad, 1971.
Gazzâlî, Ebü Hamid. el--Mastasfâ min ilmi'l--asül. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. cilt. Beyrut: Müessetü'r--Risale, 1997.
Gazzâlî, Ebü Hamid. İhya--a lulümaddin. lrakî'nin tahriciyle birlikte. cilt. Mısır: Darü Nehri'n-Nîl, t.y.
Hamevî, Ahmed b. Muhammed. Gamza ayüni'l--besâir: şerha kitâbi'l--Eşbâlı ve'n-- nezâir. Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l--İlmiyye, 1985.
Hamid, Salih b. Abdullah. Refü'l--harac jî'ş--şerîati'l--İslamiyye: Davâbıtaha ve tatbîküha. Mekke: Merkezü'l--Bahsi'l--İlmî ve İhyai't-Türasi'l--lslamî, 1403.
İbn Abidin, Muhammed Emin. "Neşru'l--'Arf", Mecmüatü resâili İbn Abidin. Cilt. Beyrut: Daru lhyâî't-türâsil İslâmî, t.y.
l'bn Beyye, Abdullah b. Mahfuz. Sınâatii'l--fetva vefıkhii'l--ekelliyat. Rabat: Merkezü'd Dirasat ve'l--Ebhas ve İhyai't--Türasi er--Rabıtatü'l--Muhammediyye li'l-- Ulema, 2012.
l'bn Faris, Ebü'l--Hüseyn. Mn/cenıü mekâyis'ü--lüg'a. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. cilt. yy.: Darü'l--Fikr, 1979.
İbn Hazm, Ebü Muhammed. el--Mnhalla. thk. Abdurrahman el--Cezirî. 11 Cilt. Mısır: İdaretü'd--Dıba'ati'l--Müniriyye, 1352.
İbn Hümam, Kemalüddin. Şerhü fethi 'l--kadîr, Inaye ve Sa'di Çelebî haşiyesi ile bir-- likte. 10 Cilt. Beyrut: Darü'l--Fikr, t.y.
l'bnü Kayyım el--Cevzî, Ebü Abdillah. lllânıii'l--muvakkı/în. Cilt. Cidde: Darü lbnü'l-- Cevzî, 1423.
İbn Kudame, Abdullah b. Ahmed. el--Mağnî. 14 cilt. Beyrut: Daru'l--Fikr, 1984.
l'bn Kudame, Abdullah b. Ahmed. Ravzatü'n--nâzır ve cünnetü'l--mnnâzir, Dümmî'nin Nüzhetü'l-hatırı'l-atır ile birlikte. Cilt. Riyad: Mektebetü'lMeârif, 1984.
İbn Nüceym, Zeynü'l--Abidin. Eşbâh ve'n--nezâir, Gamzu uyüni'l--basâir ile birlikte. Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l--llmiyye, 1985.
lbn Teymiyye. Fetâva. Medine: Mecmeu el--Melik Fehd, 2004.
lbnü'l-Arabî, Ebübekir. Ahkâmü'l--Knr'ân. cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l--llmiyye, 2003.
lbnü'l--Arabî, Ebübekir. Kitâbü'l--kabes şerhi anatta'ı Malik b. Enes. thk. Muham-- med Abdullah Veled Kerim. Cilt. Beyrut: Daru'l--Ğarbi'l-lslâmî, 1992.
lbnü'l--Vekîl, Ebü Abdullah. el--Eşbah ve'n--nezâir. thk. Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l--İlmiyye, 2002.
Izz b. Abdisselam. Kavâîdü'l--kübrâ el--nıevsünı bi kavâîdi'l--ahkârn fî ıslâhi'l--enânı. thk.
Nezih Hammad--Osman Cuma. Cilt. Dimaşk: Darü'l-Kalem, 2000.
Kafî, Ahmed. el--Hâcetii'ş--şeri'yye hndüdnha ve kavâidülıa. Beyrut: Dârü'l--Kütübi'l--İl-- miyye, 2004.
Karafî, Şihabüddin. el--Fnrük. Cilt. Beyrut: Darü'l--Kütübi'l-İlmiyye, 1998.
Karaman, Hayreddin. İslam Işığında Günün Meseleleri. cilt. İstanbul: Fatih Ofset, 1993.
Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku. cilt. İstanbul: Nesil Yayınları, 1991.
Kararat ve'l--Fetva es--saddiretü ani'l--meclisi'l--Avrübî li'l--iftâ ve'l--bahüs. y.y., 2013.
Koca, Ferhat. "Haram", Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 16:100-104. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Kurtubî, Ebü Abdillah. el--Cami' li ahkâmi'l--Knr'ân. 15 cilt. Beyrut: Dârü'l--Kütübi'l-- İlmiyye, 1988
Mecmüatü'l--fetâva eş--şerliyye. cilt. Kuveyt: Vüzâretü'l--Evkaf ve'ş--şuüni'l--lsla-- miyye Kı'tâul-İftâ ve'l-Buhüsü'ş--Şer'iyye İdaretü'l--lftâ, 1985--1986.
Mevsaâtü'l--fıkhiyye el--Kaveyt. 45 cilt. Kuveyt: Vüzâretü'l--Evkaf ve'ş--şuüni'l--lsla miyye el--Kuveyt, 1987.
Nasiru'r--reşîd, Ahmed. el--Hâcetü ve eserahafî'l--ahkâm: Dirase nazariyye tatbikıyye. Ri-- yad: Darü Kunüzi lşbilya, 2008.
Nedvî, Ali Ahmed. el--Kavâidü'l--fikhiyye. Dimaşk: Darü'l-Kalem, 1986.
Özen, Şükrü. "Meşakkat", Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 29: 357--360. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Pîrîzâde, Burhaneddin. Şerha'l--Eşbâh. 189: 1a-253b.lstanbul Müftülüğü Ktp.
Pîrîzâde, Burhaneddin. Umdetü zevi'l--besâir. thk. Saffet Köse--İlyas Kaplan. Cilt. Beyrut--lstanbul: İrşad Kitabevi, 2016.
Razî, Fahreddin. et--Tefsîrü'l--kebîr. 32 cilt. Beyrut: Darü'l--Fikr, 1981.
Savî, Salih. İbahatiı"l--karadi'r--ribeviyye. Cidde: Darü'l-Endülüsi'l--Hadra, t.y.
Sedlan, Salih b. Ganim. el--Kavâidü'l--fıkhıyyetü'l--kübra ve rna teferra anha. Riyad: Daru Belensiyye, 1417.
Serahsî, Ebü Bekir. Kitabü'l--Mebsüt. 31 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982--1983.
Suyutî, Celaleddin. el--Eşbâh ve'n--nezâir. Beyrut: Dârü'l--Kütübi'l--llmiyye, 1983.
Şafiî, Muhammed b. İdris. el--Ürnm. thk. Rıfat Fevzi Abdulmuttalib. 11 cilt. Man-- sura: Darü'l-Vefa, 2001.
Şâtibî, Ebü İshak b. İbrahim b. Müsâ. el--Mavafakatfî usüli'ş--şerîla. thk. Abdullah Dı raz. Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l--llmiyye, 1991.
Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta'lilii'l--ahkârn. Beyrut: Darü'n-Nahzatü'l--Arabiyye, 1981. Şeltüt, Mahmud. el--Fetâva. Kahire: Darü'ş-Şurük, 2004.
Tâhir b. Aşür, Muhammed. Mekâsîda'ş--şerîâti'l--İslârniyye. thk. Muhammed et-Tâhir el--Misavî. Ürdün: Dârü'n-Nefâis, 2001.
Tavîl, Abdullah. Menhecü't--teysîr el--maâsır. Mısır: Darü'l--Hindî en-Nebevî, 2005.
Tufî, Necmüddin. Şerhü Mahtasarı'r--Ravda. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-- Türkî. cilt. Beyrut: Müessetü'r--Risale, 1990.
Velid, Selahüddin. "Davâbidu'l--hâce elletî tünezzelü menzilete'z--zarure ve tatbi-- katüha ale'l-ictihadatü'l--muasıra", Mecelletü Camiati Dımaşk li'l--Ulüm el--İk-- tisadiyye ve'l--Kananiyye, 26, sy. (2010): 675--697.
Yaran, Rahmi. İslam Fıkhinda İhtiyaç Kavramı ve Kuramsallaşması. İstanbul: Marmara İlahiyat Vakfı Yayınları, 2007.
Yaran, Rahmi. "İhtiyaç", Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 21: 573--574. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Zebîdî, Muhammed Murteza. Tacü'l--arüs min cevâhiri'l--kamüs. thk. Mustafa Hicazî. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Hükümeti'l--Kuveyt, 1965--2001.
Zerkâ, Ahmed. Şerhu kavâidi'l--fıkhiyye. Dımaşk: Darü'l-Kalem, 1989.
Zerkâ, Mustafa. el--Istzslah ve'l--mesâlihü'l--mürsele fi'ş--şerı ati'l--İslamiyye ve usülı' fık-- hıha. Dimaşk: Darü'l-Kalem, 1988.
Zerkâ, Mustafa. el--Medhal el--fıkhiyyü'l--âmm. cilt. Dimaşk: Darü'l--Kalem, 2004. Zerkâ, Mustafa. Fetâva. Dimaşk: Darü'l--Kalem, 1999.
Zerkeşî, Bedrüddin. el--Mansür fi'l--kavâid. thk. Teysir Faik Ahmed Mahmud. cilt. Kuveyt: Vüzaretü'l--Evkaf ve'ş--şuüni'l--İslamiyye, 1982.
Zuhayli, Muhammed Mustafa. el--Kavâidü'l--fıkhıyye ve tatbîkatuhu fi'l--mezâhibi'l-- erba'a. Dimaşk: Darü'l--Fikr, 2006.
Zuhaylî, Vehbe. Nazariyyetü'z--zamreti'ş--şer'iyye. Beyrut: Müessestü'r-Risale, 1985.
Zuhaylî, Vehbe. Usülü'l--fıkhi'l--islâmî. cilt. Dimaşk: Darü'l--Fikr, 1986.
http://Www.awqaf.gov.ae/Fatwa.aspx?SectionID=9&RefID=6294, erişim 20 Nisan 2016.
http://www.hayrettinkaraman.net/sc/00130.htm, erişim 20 Nisan 2016.
httgzz(www.hayrettinkaraman.neqyazizhayat2z0116.htm; erişim 20 Nisan 2016.
http://www.iifa-aifi.org/ 1782.htm1; erişim 18 Nisan 2016.
http://www.kantakji.Com/riba/, erişim 18 Nisan 2016.
https://tr.Wikipedia.org/wiki/Mortgage; erişim 12 Nisan 2016.