İtaat Kavramının Gerekçeleri Açısından Kur’an’ın Eleştirel Düşünceye Bakışı

Sağlıklı ve huzurlu toplumsal yapıların oluşması en temelde insanların samimi ortak davranışlarda bulunmasına bağlıdır. Sosyal psikolojik açıdan en kıymetli ortak davranış biçimi körü körüne taklit değil; benimseyerek uyma davranışıdır. Bir davranışın doğruluğuna içten inanarak onu icra eden kişi, toplumsal kontrol mekanizmalarının olmadığı yerlerde de bu davranışı icra etmeye devam eder. Meşhur Cibril hadisine göre de Allah’a onu görüyormuşçasına inanmak gerekir. Hadisteki bu husus, benimseyerek yani bizzat doğruluğunu bilerek inanmayı ve ona göre amel etmeyi ifade eder. Dolayısıyla bu çalışmamızda, Kur’an’da geçen toplam 208 “itaat” ve “tabi olma” ayetinin bağlamlarından hareketle önce gerekçeleri ele alınmıştır. Sonra da bu gerekçelerin sosyal psikolojik açıdan hangi uyma davranışını (körü körüne itaati mi, özdeşleşmeyi mi, benimsemeyi mi?) esas aldığı üzerinde durulmuştur. Kur’an’ın, benimseme düzeyinde bir tutum değişimi için muhataplarını rasyonel, ahlaki, hukuki-siyasi, psikolojik ve sosyolojik açıdan tatmin edici gerekçelerle itaat veya ittibaya çağırdığı görülmektedir. Bu nedenle Kur’an’ın, doğru ve haklı olanın tespitini yapma amacı taşıyan tüm eleştirel düşüncelere açık/uygun olduğu ve hatta bu türden eleştirel düşünceyi metot edindiği için onu dolaylı olarak da emrettiği anlaşılmaktadır. Zira eleştirel düşünce, rasyonel ve bilimsel açıdan yapılması gerekenlere tabi olmayı öngörmektedir. Bu nedenledir ki Kur’an sosyo-kültürel koşullarla birebir uyumlu bir tutum sergileyerek, yeri geldiğinde itikada dair taleplerine ve yeri geldiğinde de amele dair taleplerine ağırlık vermektedir. Örneğin, Kur’an doğru ve meşru olana inanıp tabi olmaya %72,7 oranında önem verirken bu tabi olmanın nesnel sonuçlarına ise %27,3 oranında değinmektedir. Bu durum işin özünün öncelikle samimi bir iman olduğuna işaret etmektedir. Olumsuz itaat-ittibaya ilişkin ayetlerde ise oranlar tersine dönmektedir. Bunun da anlamı inanmayanların samimiyetsizlik, cahillik, yalancılık, şımarıklık, iftiracılık gibi ahlak ve merhamet dışı yanlış tutum ve davranışlarının daha çok eleştirilmesidir. Bu durumda Kur’an, olumsuz itaat-ittibaya dair taleplerin gerekçelerinde inananların samimi inançlarına %26,6 oranında yer verip vurgu yaparken, inanmayanların ise işaret edilen yanlış davranışlarına (amellerine) ise %73,4 oranında değinip onları eleştirmektedir. Bu oranlar bize Kur’an’ın ihtiyacın önemine binaen hitaba en uygun şekil ve yön verdiğini göstermektedir. Bu şekil ve yön vermede doğruyu ve haklıyı tespit amacı taşıyan eleştirel düşünceye de uygun bir yol izlediğini görmekteyiz. Zira Kur’an’ın itaat veya tabi olmaya ilişkin taleplerinde, mevcut sosyo-kültürel ortamın ahlaki, rasyonel ve nesnel gerekçelerini dikkate aldığı anlaşılmaktadır. Kısaca rasyonel ve nesnel gerekçelere uygun taleplerde bulunmak, eleştirel düşüncenin azami derecede dikkate alınması anlamına gelmektedir.

The Approach of the Qur’an to the Critical Thinking from Point of Reasons of Obedience Concept

Building a healthy and peaceful social structure firstly depends on sincere and common behaviors of humans in any society. The most important common behavior style from point of social psychology is not a blind imitation; but is a compliance behavior by approving. A man who acts by believing sincerely that it is a correct behavior continues to act this behavior where social control mechanism does not take place. According to the famous Gabriel hadith, one must believe in Allah as if he/she sees Him. This fact in this hadith expresses that one must believe something by accepting and knowing its truth and act accordingly. In this study, we examined the reasons for obedience in light of the Qur’anic verses passed as “obedience” and “be subject to” 208 times in the Qur’an. Later, we focused on how these reasons from point of social psychology fit to compliance behavior (are they blind imitation, identification or by accepting style?) It is seen that the Qur’an calls its followers to obey or to be subject to someone through satisfying reasons in terms of rational, ethical, lawful-political, psychological and social aspects. For this reason, it is understood that the Qur’an is open/appropriate for any kinds of critical thought that aim to find out right and authentic things and even it commands human beings indirectly this kind of critical thinking. For critical thinking suggests Muslims to be subject to rational and scientific aspects of things. For this reason that adapting with socio-cultural conditions verbatim, it sometimes focuses on requests in relation to the faith and sometimes on demands related to the actions. For example, while the Qur’an gives important 72.7 percent in believing and obeying to right and legitimate things, it gives important just 27.3 percent objective results of being subject to something. This situation indicates that the most important thing is a sincere faith. The ratios concerning negative-obey and be subject to verses are reverse. This means that the Qur’an criticizes much more those who do not believe have some wrong behavior and attitudes outside of moral and mercy such as insincere, ignorant, liar, sassy and slanderer. In such a situation while the Qur’an gives place and focus on the rate of 26,6 percent sincere faith of believers of reasons related to the demands of negative obey and be subject to, it criticizes those who do not believe and do wrong behavior on a rate of 73,4. These rates show that the Qur’an gives us the most appropriate shape and direction about address that is very important. It also gives important on critical thinking that aims to have right and legitimate thing. It is understood that the Qur’an pays attention to moral, rational and objective reasons of the current cultural environment related to the demands of obedience or to be subject to. Shortly, having demands that are appropriate for rational and objective reasons means that critical thinking should be paid attention to the maximum.

PDF

___

Aclûnî, İsmail b. Muhammed (1985). Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlu’l-İlbâs, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, Cilt: 1.
Arkonaç, Sibel A. (2001). Sosyal Psikoloji, 2. Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul.
Baylav, Hüseyin (2004). İnanç Açısından İtaat, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelam Bilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Konya.
Eyüpoğlu, Osman (2016). Kur’an’da İtaat Kavramının Sosyal Psikolojik Tahlili, Bişkek: İz Basma.
Eyüpoğlu, Osman (2018). “İşlevsellik Açısından Ahlak-Din İlişkisi”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:7, Sayı: 4, ss.79-96.
Eyüpoğlu, Osman & Perşembe, Erkan (2019). “Bilimsel Bilgi ve Sosyolojik Bilgi”, Din Sosyolojisi (içinde), Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, Bişkek, ss.13-23.
Eyüpoğlu, Osman & Gökalp, Yusuf (2018). “Gündelik Hayatın Dini Açıdan Tahlili”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi (Journal of History Culture and Art Research), DOI: 10.7596/taksad.v7i5.1907, Cilt: 7, Sayı: 5, Aralık 2018, ss.606-623.
Eyüpoğlu, Osman (2004). “İslam Dünyasının Geri Kalmışlık Sorununa Kurtuluşçu Yaklaşımlar”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 18, Kış, ss.195–218.
Gökalp, Yusuf (2012). “Bölgesel Sorunların Çözümünde Mezhep Faktörünün Yeri ve Önemi”, II. Bölgesel Sorunlar ve Türkiye Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 1-2 Ekim 2012, Kahramanmaraş, ss.174-185.
Güney, Salih (2009). Davranış Bilimleri, 5. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.
İbn Manzûr (1119). Lisânu’l-Arab, Cilt: 1-6 (4), Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif.
Kağıtçıbaşı, Çiğdem (1988). İnsan ve İnsanlar, 7. Baskı, Evrim Yayınları, İstanbul.
Mâlik, Enes b. (1992). el-Muvatta’, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Özarslan, Selim (2015). İslam İnanç Esasları / Akaid Esasları, Ankara.
Özarslan, Selim (2018). “Kelam Açısından İtaat Kavramı ve Çerçevesi”, Diyanet İlmi Dergi, Cilt: 54, Sayı: 1, Ocak-Mart 2018, ss.93-104.
Paul, Richard & Elder, Linda (tarihsiz). Minik Eleştirel Düşünme Kılavuzu Kavramlar ve Araçlar, Çeviren: Merih Bektaş Fidan, Eleştirel Düşünme Kurumu www.criticalthinking.org, 0707-878-9100, cct@criticalthinking.org, https://www.criticalthinking.org/data/pages/15/0dd60e987cbcd57c689a721d88047 8e85535532d5b5b0.pdf, 10.10.2019.
Peker, Hüseyin (1993). Din Psikolojisi, Samsun.
Perşembe, Erkan (1991). “Toplumsal Değişme ve Din İlişkileri Üzerine”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 5, ss.171-180.
Perşembe, Erkan (2002). “Modernlik Gerçeğinden Postmodernlik Söylemine Din Sorunu”, Ekev Akademi Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 13, Ocak, ss.1-16.
Perşembe, Erkan (2003). “Modernlik ve Postmodernlikte Din Problemi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 14-15, Ocak, ss.159-181.
Perşembe, Erkan (2005). “Küreselleşme Kültürü ve Eğitimin İşlevi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 20-21, Ocak, ss.103-114.
Sinanoğlu, Mustafa (2001). “İslâm (Giriş: Etimoloji ve Tanım)”, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), Yıl: 2001, Cilt: 23, ss.1-2 (http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c23/c230001.pdf, 07.11.2016).
Sugü, Hasan (2007). Kur’an’da İtaat, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Tefsir Bilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Van.
Şenşekerci, Erkan & Bilgin, Asude (2008). “Eleştirel Düşünme ve Öğretimi”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 14, 2008/1, ss.15-43.
Şerif, Muzaffer & Şerif, Carolyn W. (1996). Sosyal Psikolojiye Giriş, Cilt: 1, Çeviren: Mustafa Atakay ve Aysun Yavuz, İstanbul: Sosyal Yayınları.
Turan, Sebahattin (2006). Kur'ân’da İtaat Kavramı, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Tefsir Bilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Bursa.
Tümer, Günay (1991). "Aslî Günah", TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 3, (ss. 496-497), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, https://islamansiklopedisi.org.tr/asli-gunah, (07.09.2019).
Türkiye’yi Laikleştiren Yasalar (1988). Hazırlayan ve Sadeleştiren: Reşat Genç, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
Usal, Alparslan & Kuşluvan, Zeynep (2001). Davranış Bilimleri Sosyal Psikoloji, 4. Baskı, Barış Yayınları, İzmir.
Ülgener, Sabri F. (1981). İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, Der Yayınları, İstanbul.
Ülgener, Sabri F. (1983). Zihniyet Aydınlar ve İzm’ler, Mayaş Yayınları, Ankara.