Emevîler Dönemindeki Tarih Çalışmalarına Genel Bir Bakış ve Dönemin Siyasî Olaylarının Tarih Çalışmalarına Etkisiyle İlgili Bazı Tespitler

Tarih, toplumların geçmişle bağlantısını kuran, geçmişten ders çıkarmasına yardımcı olan ve geleceğe dönük adımlar atmasında yolunu aydınlatan bir bilim dalıdır. İslâm toplumunda bu alandaki çalışmalar her ne kadar hadislerin toplanması kapsamında daha önceden başlamışsa da Emevîler dönemi, müstakil anlamda tarih çalışmalarının ilk örneklerinin ortaya çıktığı süreç olmuştur. Toplumları yönetme sanatı olan siyaset ile tarih ilmi arasındaki ilişki inkâr edilemez. Geçmişten bu yana siyasetçiler, tarihçilerle devamlı iletişim kurmayı tercih etmişlerdir. Bu ilişki, tarafların durumuna göre bazen olumlu bazen de olumsuz bir seyir izlemiştir. Zira kimi siyasetçiler tarihe ve tarihçiye, bilgi alma ve danışma amacıyla yaklaşırken, kimi siyasetçiler ise tarihi ve tarihçiyi, toplumu yönlendirme vasıtası olarak kullanmıştır. Bu durum, İslâm dünyasında da benzer bir görüntü ortaya koymuştur. Emevîler dönemi, İslâm tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır. Zira bu dönem, İslâm toplumunda sosyal, siyasal ve ekonomik alanlarda köklü değişimlerin yaşandığı ve ardından da derin ayrılıkların kendisini gösterdiği bir zaman dilimi olmuştur. Emevî halifelerinin, muhalif seslere karşı gösterdiği hoşgörüsüz tavır ve Müslüman toplumun değer verdiği bazı önemli şahısları öldürmüş olmaları, Müslümanlar nazarında bu dönemin olumsuz bir imaj kazanmasına sebep olmuştur. Bu olumsuz imaj sebebiyle de dönemle ilgili bazı konular objektif bir şekilde ele alınamamıştır. Dikkâtli bir incelemeden sonra Emevîler döneminin, sadece fetihler ve muhalif hareketlerle mücadelenin yaşandığı bir zaman dilimi olmadığı görülecektir. Zira İslâm toplumunda ilmî alanda yaşanan birçok gelişmenin temeli de bu dönemde atılmıştır. Ancak kaynaklar incelendiği zaman, tarihçilerin siyasî olaylarda fiilen yer almasının örneklerinin çok az olduğu görülecektir. Bununla birlikte onlar, tarihle ilgili eserlerinde, tartışmalı siyasî olaylara bol miktarda değinmişlerdir. Bu makalede, Emeviler dönemindeki tarih çalışmaları ve tarih alanında çalışan kişilerin, siyasetle ilişkileri ele alınacaktır. Böylece, dönemin siyasî olayları ile tarih çalışmaları arasındaki ilişkiye mercek tutulacak ve bu süreçte tarihçilerin, siyasî olaylara bakışları ve bu bakış açısının olumlu ve olumsuz etkileri incelenecektir. Bu çalışmalar, Abbâsiler döneminde zirveye ulaşmıştır. Dolayısıyla Abbasîler döneminde medeniyet alanında yaşanan gelişmelerde Emevîlerin rolü inkâr edilemez. Bu çalışma, sadece Emeviler dönemiyle sınırlı kalacak ve bu dönemdeki tarih ve siyaset anlayışı arasındaki ilişkiyi ele alacaktır. Zira bu konu, günümüzde faydalandığımız birçok İslâm tarihi kaynağının doğru bir şekilde değerlendirilmesinde bize yeni bir bakış açısı kazandıracak ve tarih bilgilerinde ideolojinin etkisini ortaya koyacaktır. Nitekim toplumlar, geçmişten aldıkları dersler ile geleceğe dönük sağlam adımlar atabilirler. Bu sebeple tarihin, olumsuz etkilerden temizlenerek objektif bir şekilde incelenmesi gerekmektedir.

Overview of the Studies of History in Umayyad Period and Some Determinations About the Effect of Political Events of the Period on Historical Studies

History is a branch of science that connects societies with the past, helps them learn from the past, and enlightens the way for the future. Although the studies in this field in Islamic society have already begun within the scope of the collection of hadiths, the Umayyad period was the process in which the first examples of historical studies emerged. The relationship between politics, the art of governing societies, and the science of history cannot be denied. Since the past, politicians have preferred to establish continuous communication with historians. This relationship was sometimes positive or negative depending on the situation of the parties. Because some politicians have approached history and historian for information and counseling, while some politicians have used history and historian as a means of guiding society. This situation showed a similar appearance in the Islamic world. The Umayyad period was an important turning point in the history of Islam. This period has been a period in which Islamic society has undergone radical changes in social, political and economic fields, followed by deep divisions. The intolerance of the Umayyad caliphs against the opposing voices and the fact that they killed some important people whom the Muslim community valued, led to a negative image of this period for Muslims. Because of this negative image, some issues related to the period could not be addressed objectively. After careful consideration, it will be seen that the Umayyad period was not a period of time in which only the conquests and opposition movements took place. The foundation of many developments in the scientific field in Islamic society was laid in this period. However, when the sources are examined, it will be seen that there are very few examples of the fact that historians are actually involved in political events. However, in their works on history, they have mentioned abundantly the controversial political events. In this article, historical studies in the Umayyad period and the relations of the people working in history with politics will be discussed. Thus, the relationship between the political events of the period and the studies of history will be examined and in this process, historians will be faced with political events and the positive and negative effects of this perspective will be examined. These studies reached the peak during the Abbasid period. Therefore, the role of Umayyads in the developments in the field of civilization during the Abbasid period cannot be denied. This study will be limited to the Umayyad period and will deal with the relationship between history and politics in this period. Because this issue will give us a new perspective in the correct evaluation of the many sources of Islamic history that we have benefited today and will reveal the effect of ideology in historical knowledge. As a matter of fact, societies can take solid steps towards the future with lessons learned from the past. For this reason, history should be cleaned objectively and examined objectively.

PDF

___

Abdulvehhab, Lütfî, el-Arab fi’l-usûri’l-kadîme, 2. Baskı, Dâru’l-Ma’rife el-Câmiiyye, Beyrut, ty.
Asâmî, Abdulmelik b. Huseyn b. Abdilmelik el-Mekkî, Semtu’n-nucûmi’l-âlî fî enbâi’l-evâili ve’ttevâlî, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvid, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1998.
Aycan, İrfan, Söylemez, Mahfuz, Altınay, R. vd., Emevîler dönemi bilim, kültür ve sanat hayatı, 2. Baskı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2011.
Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed b. Abdullah, el-Fark beyne’l-fırak ve beyânu’lfırkati’n-nâciye, 2. Baskı, Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîd, Beyrut, 1977.
Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Dâvud, Cümelü ensâbi’l-eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr, Riyâd ez-Ziriklî, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1996.
Berdîcî, Ebûbekr Ahmed b. Hârûn b. Ravh, Tabakâtü’l-esmâʾi’l-müfrede mine’s-sahâbe ve’ttâbiîn ve ashâbi’l-hadîs, thk. Sekîne eş-Şihâbî, Talâs li’d-Dirâse ve’t-Terceme ve’n-Neşr, Dımaşk, 1987.
Buhârî, Muhammed b. İsmail b. İbrahim ibnu’l-Muğîre, et-Tarihu’l-kebîr, Dâiratu’l-Meârif elUsmâniyye, Haydarâbâd, ty.
Câhız, Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-tebyîn, Dâru Mektebeti’l-Hilâl, Beyrut, 1423.
Cevâd Ali, el-Mufassal fî tarihi’l-Arab kable’l-İslâm, 4. Baskı, Dâru’s-Sâkî, Beyrut, 2001.
Dineveri, Ebû Hanife Ahmed b. Davud, el-Ahbâru’t-tıvâl, thk. Abdulmunim Âmir, Dâru İhyai’lKütübi’l-Arabî-İsa el-Bâbî el-Halebî ve Şerikahu, Kahire, 1960.
Ebû Zeyd, Bekr b. Abdullah, Tabakâtu’n-nessabîn, Dâru’r-Rüşd, Riyad, 1987.
Efendioğlu, Mehmet, “Suhâr b. Abbâs”, DİA, İstanbul, 2009, XXXVII, 475-476.
Emîn, Ahmed, Fecru’l-İslâm, 3. Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2009. Fayda, Mustafa, “Ensâb”, DİA, İstanbul, 1995, XI, 244-249.
Hasan İbrahim Hasan, Siyasî-dinî-kültürel-sosyal İslâm tarihi, 2. Baskı, çev. İsmail Yiğit, Sadreddin Gümüş, Kayıhan Yayınevi, İstanbul, 1987.
Hamevî, Şihabuddin Ebû Abdillah Yakut b. Abdullah er-Rûmî, Muʻcemu’l-udebâ, thk. İhsan Abbâs, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut, 1993.
Hitti, Philip K., Siyasî ve kültürel İslâm tarihi, çev. Salih Tuğ, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 2011.
Hizmetli, Sabri, İslâm tarihi: İlk dönem, 9. Baskı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2015.
Horovitz, Josef, İslâmî tarihçiliğin doğuşu, 2. Baskı, çev. Ramazan Özmen, Ramazan Altınay, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2019.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed, el-İstîâb fî maʻrifeti’l-ashâb, thk. Ali Muhammed el-Bicâvî, Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1992.
İbn Asakir, Ebu’l-Kâsım Ali İbnü’l-Hasen b. Hibetullah, Tarihu Dımaşk, thk. Amr b. Gurâme el-Amravî, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1995.
İbn Bekkâr, Zübeyr, Ahbâru’l-muvaffakiyyât, 2. Baskı, nşr. Sâmî Mekkî el-Ânî, Âlemu’lKutub, Beyrut, 1996.
İbnü’l-Esîr, İzzuddin Ebu’l-Hasen Ali b. Ebu’l-Kerem Muhammed, Üsdü’l-gâbe fî maʻrifeti’ssahâbe, thk. Ali Muhammed Muavvid, Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut, 1994.
İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahabe, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcud, Ali Muhammed Muavvid, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1415.
İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed, Takrîbu’t-tehzîb, Muhammed Avâme, Dâru’r-Reşîd, Halep, 1986.
İbn Hacer el-Askalanî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed, Tehzîbu’t-tehzîb, Matbaatu Dâirati’l-Maârif, Hindistan, 1326.
İbni Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. İbrahim, Vefeyâtu’l-aʻyan ve enbâu ebnâi’z-zeman, thk. İhsan Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrut, 1971.
İbni Hibban, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Bestî, el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’dduafâ ve’l-metrûkîn, thk. Mahmud İbrahim Zâyid, Daru’l-Bâz, Mekke, ty.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-nihâye, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1986.
İbn Kuteybe ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim, el-Maârif, 2. Baskı, thk. Servet Ukkâşe, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitab, Kahire, 1992.
İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddin, Muhtasaru tarihi Dımaşk li-bni Asâkir, thk. Ruhiye enNehhas, Riyad Abdulhamid Murad, Muhammed Muti, Dâru'l-Fikr, Dımaşk, 1984.
İbn Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed, el-Fihrist, 2. Baskı, thk. İbrahim Ramazan, Dâru’l-Maʻrife, Beyrut, 1997.
İbn Saʻd, Ebû Abdullah Muhammed b. Saʻd b. Munîʻ el-Hâşimî, et-Tabakatu’l-kübrâ, thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1990.
Kalkaşendî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali, Nihâyetü’l-ereb fî maʻrifeti ensâbi’l-Arab, 2. Baskı, thk. İbrahim el-İbyârî, Dâru’l-Kitab el-Lübnânîn, Beyrut, 1980.
Kârî, Lütfullah, Neşetül-ulumi’t-tabiiyye inde’l-müslimîn fi’l-Asri’l-Ümevî, Dâru’r-Rufâî li’n-Neşr ve’t-Tıbâa ve’t-Tevzîʻ, Riyâd, 1986.
Kehhâle, Ömer Rıza, Muʻcemu’l-müellifîn, Mektebetü’l-Müsennâ-Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, ty.
Mesʻûdî, Ebu’l-Hasen Ali İbnü’l-Huseyn b. Ali, et-Tenbîh ve’l-işrâf, thk. Abdullah İsmail esSâvî, Dâru’s-Sâvî, Kahire, ty.
Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf, Cemaluddin, Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl, thk. Beşşâr Avâd Maʻrûf, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1980.
Neccâşî, Ahmed b. Ali el-Abbas en-Neccâşî, Ricâlu’n-Neccâşî, thk. Muhammed Cevâd enNâinî, Dâru’l-Edvâ, Beyrut, 1988.
Nûr Velî, Abdulazîz Muhammed, Şîa ve tarihî rivâyetler, çev. Mücahit Yüksel, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2014.
Özkan, Hâilt, “Zührî”, DİA, İstanbul, 2013, XLIV, 544-549.
Özkan, Mustafa, Emevîler döneminde iktidar-ulema ilişkisi, 3. Baskı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2016.
Özkan, Mustafa, “Emevî iktidarının siyasî icraatları karşısında ulemânın tavrı”, İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, 2008, cilt: VI, sayı: 11, s. 93-113.
Polat, Selâhaddin, “Ebân b. Osman b. Affân”, DİA, İstanbul, 1994, X, 66-67.
Taberî, Ebû Caʻfer İbn Cerîr, Sahîhu ve daîfu tarihi’t-Taberi, thk. Muhammed b. Tahir elBerzenci, Dâru İbn Kesir, Dımaşk-Beyrut, 2007.
Taberî, Muammed b. Cerîr, Tarihu’l-ümem ve’l-mülûk, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1407.
Tahrânî, Ağa Büzürk, ez-Zerîa ilâ tesânîfi’ş-şîa, 3. Baskı, Dâru’l-Edvâ, Beyrut, 1983.
Usfûr, Muhammed Ebu’l-Mehâsin, Meâlimu tarihi’ş-şarki’l-ednâ’l-kadîm, Dâru’n-Nahdati’lArabiyye, Beyrut, ty.
Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vakıd es-Sehmî, el-Megâzî, 3. Baskı, thk. Marsden Jones, Dâru’l-Aʻlemî, Beyrut, 1989.
Yiğit, İsmail, Emevîler, İsam Yayınları, Ankara, 2016.
Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz, Mîzânu’l-iʻtidâl fî nakdi’r-ricâl, thk. Ali Muhammed el-Bicâvî, Dâru’l-Maʻrife, Beyrut, 1963.
Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz, Siyeru aʻlâmi’n-nubela, 3. Baskı, thk. Şuayb el-Arnaût vd., Müessesetü’r-Risâle, 1985.
Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz, Tarihu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhir ve’l-aʻlâm, thk. Beşşâr Avâd Maʻrûf, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
Zeydân, Corci, İslâm uygarlıkları tarihi, 3. Baskı, çev. Nejdet Gök, İstanbul, 2013.
Ziriklî, Hayruddin, el-Aʻlâm, 15. Baskı, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.