Türk Atasözlerindeki Sosyo-Dini Motifler; Divanu Lügati’t-Türk Örneği

Bu çalışma Türklerin söz varlığının önemli bir bölümünü yansıtan atasözü yahut atalar sözü olarak isimlendirilmiş anonim sözlerin; bu sözleri derleyen Divan-ı Lügati’t-Türk eseri çerçevesinde içeriklerinde barındırdığı sosyo-dini imgelerin sosyolojik analizini içermektedir. Bu çalışmada atasözleri sosyo-dini imgeler çerçevesinde analiz edilmekte, İslam dininin Türk toplumu üzerinde ne tür etkiler bıraktığını anlamak amaçlanmaktadır. Bu analiz yapılırken tarihsel dokümantasyon tekniği ile nitel yöntemden faydalanılmıştır. Alan yazında Divan üzerine birçok çalışmanın var olduğu görülmüştür. Bununla beraber Divan’ın edebi yönüne ağırlık veren araştırmaların yanı sıra daha çok bu eserin sosyolojik açıdan ele alınması gerekliliği hissedilmiştir. Araştırma, atasözleri çerçevesinde din ve toplum arasındaki ilişkinin anlaşılması üzerinde temellendirilmiştir. Bu çalışmada kullanılan atasözlerinin tespiti için yardımcı kaynaklardan yararlanılmıştır. Çalışmanın analiz kısmında din ile aile, ahlak ve kimlik ilişkisi ele alınmıştır. Atasözleri konuları, kapsam ve içeriğine dönük olarak başlıklara yerleştirilmiştir. Araştırmada atasözlerinin Türklerin İslam dini ile ilgili yorumlarını ve anlama biçimlerini yansıttığı tespit edilmiştir. Aynı zamanda dinin toplumsal değişimdeki rolünün ne derece kuvvetli olduğu anlaşılmaktadır. Türk toplumunun, toplumsal yapısının İslam dininin ilkeleri üzerine şekillendiği ve bunun atasözlerine de doğal bir şekilde yansıdığı görülmektedir. Atasözlerinin dinin sosyolojik boyutu ile ilgili büyük oranda bilgi içerdiği görülmüştür. Kültürün içerisinde yeniden şekillenen dini anlayış hem kültürü derinden etkilemekte hem de içinde yaşadığı kültürden etkilenmektedir. Türk toplumunun dini, kültürel ve toplumsal yapısının anlaşılması açısından Türk tarihinin yapı taşları olan eserlere yönelik bu tür araştırmaların önemli olduğu düşünülmektedir. Ele aldığımız atasözlerinde aileye olan vurgu oldukça fazladır. Sosyolojinin kurucusu olarak kabul edilen Comte aileyi toplumun temel yapıtaşı olarak görmektedir. Bu açıdan aile konusunun atasözlerine yansımış olması oldukça önemlidir. Yine toplumsal ahlaka dair içerikler barındıran atasözleri toplumsal ve bireysel kimliğin inşasında oldukça önemli bir kültürel bellek oluşturmaktadır. Zira Jung’ın belirttiği gibi bireysel bilinçaltı ile birlikte toplumsal hafıza olarak adlandırılabilecek kolektif bir bilinçaltından bahsedilebileceği psikolojide vurgulanmıştır. Bununla birlikte grup bilincinin ve İbn Halduncu bir ifade ile asabiyetin izlerine de atasözlerinde rastlanmaktadır. Birey ve grubun yanı sıra makro anlamda devlete dair içeriklerin de bu anonim sözlerde işlendiği görülmektedir. Birey, toplumsal gruplar ve siyaset gibi sosyolojinin temel konularının sosyo-dini bir bakış açısı ile atasözleri üzerinden incelenmesi, sözlü kültüre ışık tutacak kavramların tespit edilmesi açısından oldukça önemlidir.

Socio-Religious Motifs in Turkish Proverbs; A Sample of Dìvānu Luġāti ’t-Turk

This study includes a sociological analysis of the socio-religious images of the anonymous words, which are called as proverbs or ancestors speech, which reflects a significant part of the vocabulary of the Turks, in the context of the Dìvānu Luġāti ’t-Turk work that compiles these words. In this analysis, qualitative method was used with historical documentation technique. Proverbs were analyzed in general and socio-religious images were reflected in the text. The aim of this course is to analyze the proverbs which reflect social life in order to understand the effects of Islam on Turkish society. There are many studies on Dìvān in the literature. However, besides the research focusing more on the literary aspect of the Dìvān, it is necessary to consider this work from a sociological point of view. Our research is based on the understanding of the relationship between religion and society in the context of proverbs. In this study, supplementary references were used to identify the proverbs used. In the analysis part of the study, the relationship between religion and family, morality and identity was discussed. Proverbs subjects are placed in headings in terms of scope and content. In our study, it was found that proverbs reflect Turks' interpretation and understanding of Islam. At the same time, it is understood that the role of religion in social change is strong. It is seen that the social structure of Turkish society is shaped on the principles of Islamic religion and this is reflected naturally in the proverbs. It is seen that proverbs contain a great deal of information about the sociological dimension of religion. The religious understanding, which has been reshaped within the culture, affects both the culture deeply and is influenced by the culture in which it lives. It is thought that this kind of researches about the works which are the building blocks of our civilization in terms of understanding the religious, cultural and social structure of Turkish society will put us in a closer contact with our history and civilization. Defined as the founder of sociology, Comte sees family as the basic building block of society. In this respect, it is very important that the family issue is reflected in the proverbs. Proverbs, which also contain contents of social morality, constitute a very important cultural memory in the construction of social and individual identity. Because, as Yung states, it is emphasized in psychology that a collective subconscious can be called as social memory together with individual subconscious. However, in the proverbs, traces of frustration, which are valid in the sociology of group consciousness and Ibn Khaldun, are also found. It is seen that these anonymous words are processed in the context of the state in the macro sense as well as the individual and the group. It is very important to examine the basic issues of sociology such as individual, social groups and politics from a socio-religious point of view with proverbs and to identify the concepts that will shed light on our culture.

PDF

___

Arslan, M. (2006). Dindarlık Farklılaşması ve Popüler Dindarlık”. (Ed. E. Günay;C. Çelik), Ağaoğlu, A. R. (2018) Kütüb-i Tis’a’da Yer Alan Hadislerle Anlamca Örtüşen Azerbaycan Atasözleri. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi.2- 12. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/594187
Akdoğan, A. (2004). Bireysel ve Toplumsal Alanda Ahlaka Olan İhtiyaç ve İslam. EKEV Akademi Dergisi, 179- 194. http://isamveri.org/pdfdrg/D01777/2004_18/2004_18_AKDOGANA.pdf
Anonim (1973). Atasözü. Meydan Larousse, 1. İstanbul: Meydan Yayınevi.
Anonim (1984). Atasözü. Büyük Kültür Ansiklopedisi, 2. Ankara: Başkent Yayınları.
Anonim (2018, Eylül 10). Güzel ahlak/İslam'ın Özü. www.hadislerleislam.diyanet.gov.tr: http://hadislerleislam.diyanet.gov.tr/?p=kitap&i=3.0.13 adresinden alınmıştır
Arslantürk, Z., & Akyüz, N. (2015). Din Sosyolojisi. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
Arslantürk, Z., & Amman, T. (2000). Sosyoloji. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Atalay, B. (1943). Divanü Lügati't-Türk Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Aydın, M. (2014). Sistematik Din Sosyolojisi. İstanbul: Açılım Kitap.
Bauman, Z. (2013). Azınlığın Zenginliği Hepimizin Çıkarına Mıdır?. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Başaran, S. (1994). Hadislerin Türk Atasözlerine Etkisi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay. https://archive.org/stream/SelmanBaaranHadislerinTrkAtaszlerineTesiri/Selman%20Ba% C5%9Faran%20%20Hadislerin%20T%C3%BCrk%20Atas%C3%B6zlerine%20Tesiri_djv u.txt
Bayyiğit, M. (2014). Din Sosyolojisi. Konya: Palet Yayınları.
Bogenbayev, N., & Calmırza, A. (2014). Eski Türk Dünya Görüşlerindeki 'Kut' ve 'Karga' Kavramları. Milli Folklor, 69- 79. http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=103&Sayfa=66
Borlandi, M., & vd. (2011). Sosyolojik Düşünce Sözlüğü. (B. Arıbaş, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
Canatan, K., & Yıldırım, E. (2009). Aile Sosyolojisi. İstanbul: Açılım Kitap.
Çapcıoğlu, İ. (2003). Türkiye’de Akademisyen Din Sosyologları Bibliyografyası. AÜİF Dergisi. s. 2. 207-255. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/727/9215.pdf
Dikeçligil, F. B. (2014). Aileye Dair Kabullerin Ezber Bozumu. M. Aydın içinde, Aile Sosyolojisi Yazıları (s. 13- 51). İstanbul: Açılım Kitap.
Efil, Ş. (2016). Kendini 'Öteki'nde Farketmek Ben- Öteki İlişkilerinin Felsefî Uzantıları. İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 51-66. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/466518
Er, İ. (1998). Din Sosyolojisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Gencan, T. N. (1972). Divanü Lûgat-it-Türk . Ankara.
Günay, Ü. (2003). Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları.
Güngör, E. (1997). Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Kaçalin, M. S. (2008). Divanü Lügati't-Türk Üzerine Birkaç Söz. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 536-549.
Okumuş, E. (2003). Dinin Toplumsal İnşası. Ankara: Akçağ Yayınları.
Oy, A. (1972). Tarih Boyunca Türk Atasözleri. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
Oy, A. (1991, Eylül 6). Atasözü. İslam Ansiklopedisi: https://islamansiklopedisi.org.tr/atasozu adresinden alınmıştır
Polat, F. (2007). Kültürel Kimlikten Ulusal Kimliğe. Ankara: Aktif Yayınevi.
Polat, F. (2003). Türk Atasözlerinin Dinsel Algılarımız Üzerindeki Etkisi. Kırgızistan Oş Memlekettik Universiteti Teologya Fakültettinin İlmi Jurnalı, S. 3. http://www.tfij.net/Makaleler/1070123224_3_fazlipolat_21_25.pdf
Schnapper, D. (2005). Sosyolojik Düşüncenin Özünde Öteki ile İlişki. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Schutz W. C. (1994). Etkileşimin Ögeleri. Çev. Ömür Hakan Ersever. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 937-940. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/777359
Sovgatov, İ. (2016). Gelenek ve Din İlişkisi Bağlamında Atasözlerinde Toplumsal Cinsiyet (Türk, Azerbaycan ve Türkmen Atasözleri Örneği). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Taplamacıoğlu, M. (1983). Din Sosyolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Türk Dil Kurumu. (2018, Eylül 10). Türk Dil Kurumu. www.tdk.gov.tr: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&kategori=verilst&k elime=erdem adresinden alınmıştır
Türk Dil Kurumu. (2018, Eylül 10). Türk Dil Kurumu Web Sayfası. www.tdk.gov.tr: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts&kategori1=veritbn&keli mesec=6687 adresinden alınmıştır
Türkdoğan, O. (1996). Değişme, Kültür ve Sosyal Çözülme. İstanbul: Birleşik Yayıncılık.
Usta, N. (?). Dini Sosyalleşme ve Atasözlerimiz, Türk Yurdu Dergisi.
Ünal, Y. (2011). Kur'anı Kerim'in Atasözlerine Tesiri (İnanç Esasları Bağlamında). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Wach, J. (1990). Din Sosyolojisi. (Ü. Günay, Çev.) Kayseri: Erciyes Üniversitesi Basımevi.