Osmanlı Döneminde Halkın Din Anlayışının Oluşmasını Etkileyen Kaynaklar

İslam’ın ilk yıllarından itibaren insanların toplandıkları mekânlarda ders halkaları oluşturulmuş, bu mekânlar birer yaygın eğitim kurumu olma özelliğine sahip olmuşlardır. Osmanlı döneminde de bu gelenek bozulmamış cami, tekke ve köy odası gibi insanların toplandıkları mekânlarda yaygın nitelikte din eğitimi yapılmıştır. Bu mekânlarda yapılan vaazlar yanında özellikle köy odaları ve evlerde okunan belirli kitaplar bu eğitimin temelini oluşturmuştur. Yaygın eğitim kapsamında halkın dini anlayışını belirlemede etkili olan ve o dönemlerde sıklıkla okunan bazı dini kitaplar, içerisinde doğru olmayan bilgiler barındırmıştır. Bu makalenin amacı, yaygın eğitim kapsamında halkın dini anlayışını belirlemede etkili olan ve o dönemlerde çoğunluk tarafından okunan Muhammediye, Envârü’l-Âşıkîn, Müzekki’n-Nüfûs ve Kara Davut isimli kitapları değerlendirmektir. Çalışmada bu kitaplarda yer alan özellikle Kur’an ve sünnet ile çelişen rivayetler ele alınıp incelenmiştir. Makalede, doküman incelemesi yöntemi kullanılmış, veriler içerik analizi kullanılarak değerlendirilmiştir. Halk dini bilgilerini öğrenmede, anlamada ve hayatın merkezine almada çoğu zaman yetersiz kaldığından oluşan bu boşluğu kapatma teşebbüsleri olmuştur. Bazı tarikatların Kuran ve sünnete birebir uymayan yanlış öğretileri, bazı batıl inanç, hurafeler ile İsrailiyyat bazen de sözlü olarak dinlenilen kulaktan dolma bilgiler insanlar üzerinde etkili olmuştur. Cami ve mescitlerde veya kalabalık halk topluluğunun bulunduğu yerlerde şöhret, para vb. farklı amaçlarla vaaz eden ve vaazlarını daima hikâyelerle süsleyen kıssacı vaizlerin anlatımları da bu boşluğu doldurma konusunda başarılı olmuş ve halkın ilgisini çekmeyi başarmıştır. Osmanlıda halkın din algısının oluşmasında medreselere kıyasla tarikatların etkisi daha belirgindir. Çünkü o dönemde okunan kitapların çoğu tasavvuf kaynaklıdır. Bu eserlerin dilinin Türkçe olması, pratik hayata yönelik olması, toplumun hayal gücü, ihtiyacı olan bilginin basit ama somut biçimde sunulması, kıssa ve rivayetlere yer verilmesi, melek, ahiret, cennet, cehennem vb. gaybi konularda tasavvufun da etkisiyle efsanevi anlatımların tercih edilmesi, bu eserlere halkın rağbetini artırmıştır. Halkın dini duygularını harekete geçiren ve halka İslami bir kimlik kazandırma amaçlı olan bu eserler, zaman zaman dinin temel prensiplerine uymayan, hayatın gerçekleri dışında hurafe temelli bir yaşayışa (kadercilik, tembellik, kadına olumsuz bakış vs.) yönelterek doğru olmayan bir din algısı oluşturma potansiyeline sahip olmuştur. O dönemde medreseden yetişen âlimler ise dili Türkçe olan, kolay anlaşılır ve halka yönelik hazırlanan alternatif eserler koyma yolunda çok başarılı olamamışlardır. Böylece bu eserler okunmuş içerisindeki bilgiler çoğunlukla sorgusuz-sualsiz benimsenmiş ve bu doğrultuda bir din anlayışı oluşmuştur. Bu eserlerin günümüzde basılıyor olması, içinde birçok yanlış ve sakıncalı bilgi bulunan bu kitapların halkımız tarafından hâlâ itibar ve ilgi gördüğünü, halk dindarlığının kaynakları arasında yer aldığını göstermektedir.

Resources Affecting the Formation of Public Religion in Ottoman Period

Since the early years of Islam, lecture rings have been established in the places where people gather and these places have the characteristic of being non-formal education institutions. During the Ottoman period, religious education was widely carried out in places where people gathered, such as mosques, dervish lodges and village rooms, where this tradition was intact. In addition to the sermons made in these places, certain books especially read in village rooms and houses formed the basis of this education. Some religious books, which were effective in determining the religious understanding of the people within the scope of non-formal education and which were often read at the time, contained inaccurate information. The aim of this article is to evaluate the books entitled Muhammediye, Envârü’lÂşıkîn, Müzekki’n-Nüfûs, and Kara Davut, which were influential in determining the religious understanding of the people within the scope of non-formal education and which were read by the majority at that time. In this study, especially the narratives that contradict the Qur'an and Sunnah in these books were examined. In the article, document analysis method was used and the data were evaluated using content analysis. There have been attempts to close this gap, which has often been insufficient in learning and understanding and taking folk religious knowledge and putting it at the center of life. The false teachings of some cults, superstitions, superstitions, and Israelites, which do not conform to the Qur'an and Sunnah, and sometimes hearsay information, which are heard orally, have had an effect on people. Fame, money, etc. in mosques and masjids or in places where there is a large community of people, the narratives of parable preachers who preach for purposes and always decorate their sermons with stories have also succeeded in filling this gap and attracted the attention of the public. The influence of cults is more evident in the formation of the perception of religion in the Ottoman Empire than in the madrasas. Because most of the books read at that time are from Sufism. The language of these works is Turkish, oriented towards practical life, the imagination of the society, the information needed to be presented in a simple but concrete form, the story and narrations to be given place, Angel hereafter Paradise hell, etc. the preference of mythical narratives due to the influence of Sufism on the subjects of the unseen has increased the public's demand for these works. These works, which mobilize the religious feelings of the people and are intended to give an Islamic identity to the public, have the potential to create a false perception of religion from time to time by directing to a superstition based life (fatalism, laziness, negative view of women, etc.) that does not conform to the basic principles of religion. At that time, the scholars who grew up in the madrasa were not very successful in putting alternative works that were Turkish language, easily understood and prepared for the public. Thus, these works were read and the information in them was mostly adopted without question, and a religious understanding was formed in this direction. The fact that these works are being published today shows that these books, which contain much false and objectionable information, are still regarded and respected by our people and are among the sources of public piety.

PDF

___

Akgündüz, Murat. Osmanlı Döneminde Vaizlik. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı,2016.
Akkuş, Ahmet. “Yazıcıoğlu Muhammet ve Muhammediye Adlı Eserinin Kültür Tarihimizdeki Yeri.” Yüksek lisans tezi, Rize Üniversitesi, 2010.
Anameriç, Hakan. “Osmanlılarda Kütüphane Kültürü ve Bilimsel Yaşama Etkisi.” Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 19 / 19 (Şubat 2006): 53-78.
Arpaguş, Hatice K. Osmanlı Halkının Geleneksel İslam Anlayışı ve Kaynakları. İstanbul: İFAV, 2015.
Balcı, Ali. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntem Teknik Ve İlkeler. Ankara: Pegem Akademi,2013.
Bayraktar, Mehmet Faruk. Türkiye’de Vaizlik. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat VakfıYayınları,1997.
Beydilli, Kemal. Osmanlı Döneminde İmamlar Ve Bir İmamın Günlüğü. İstanbul: TATAV,2001.
Bican, Yazıcıoğlu Ahmet. Envârü’l-Âşıkîn. Sadeleştiren. Mahmut Serdaroğlu ve Lütfi Aydın. İstanbul: Çelik Yayınları.
Bilkan, Ali Fuat. Fakihler ve Sofuların Kavgası. İstanbul: İletişim,2017.
Bilkan, Ali Fuat. Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu Kurtuluş Döneminde Telif ve Tercüme. İstanbul: İletişim,2018.
Bulut, Mehmet. “Osmanlı Devletinde Dini Teşkilatlanma ve Yaygın Din Eğitimi.” Diyanet İlmi Dergi 35/2(1999):101-116.
Bulut, Mustafa. “Sivas İlbeyli Köy Odaları” MUTAD IV/I (2017): 13-31.
Cebeci, Suat. “Din Eğitimi Açısından Dini Yaşantıların Gelenekleştirilmesi.” Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1996):75-98.
Doğan, Recai. “Yaygın Din Eğitim Açısından İkinci Meşrutiyet Dönemine Kadar Vaaz ve Vaizliğin Gelişimine Tarihi Bir Bakış.” Dini Araştırmalar 1/3 (Ocak- Nisan 1999):257- 271.
Erbaş, Muammer. “ Kur’an’ nın Mana Boyutu Işığında Kur’an Okumanın Anlamı,” Marife 7/1(Bahar 2007):7-42.
Ergin, Osman Nuri. Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi İnkişafı. İstanbul: Cumhuriyet Gazete ve Matbaası,1936.
Erünsal, İsmail. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
Gümüş, Fatih. “ ‘Muhammediye’ Adlı Manzum Eserdeki Hadislerin Tahric ve Değerlendirmesi.” Yüksek lisans tezi, Rize Üniversitesi, 2011.
Gündüz, İrfan. Osmanlılarda Devlet/Tekke münasebetleri. Ankara: Seha neşriyat,1989.
Güneş, Kamil. Meleklere İman. Ankara: DİB,2018.
Harman, Mürüvet. “Yazıcıoğlu Mehmet’in Muhammediye’sinde Yer Alan Cennet ve Cehennem Tasvirleri.” Mukaddime 5/1(2014):110.
Hz. Hatice’nin Fazileti. “Meryem-ihya.org-Hadis.” Erişim 30 Ağustos, 2019. https://hadis.ihya.org/buhari/konu/862.html.
İslam Ansiklopedisi. “Âdem.” Erişim 24 Ağustos, 2019.https: //islamansiklopedisi.org.tr/ adem--peygamber
İslam Ansiklopedisi. “Asiye.” Erişim 29 Ağustos,2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/asiye.
İslam Ansiklopedisi. “Kara Davut.” Erişim15 Ağustos, 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/kara-davud.
İslam Ansiklopedisi. “Meryem.” Erişim 29 Ağustos, 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/meryem.
İslam Ansiklopedisi. “Tasavvuf.” Erişim 27 Eylül, 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/dunya--tasavvuf.
Kara, Mustafa. Din Hayat Sanat Açısından Tekke Ve Zaviyeler. İstanbul: Dergâh, 2017. Koçyiğit, Talat. Hadis Usulü. Ankara, DİB,2011.
Muhammed Kara Davut Efendi (İzmitli). Delail-i Hayrat Şerhi. Çev. M. Faruk Gürtunca. İstanbul: Huzur Yayın Dağıtım.2012.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: Timaş,2011.
Özcan, Hanifi. Epistemolojik Açıdan İman. İstanbul: İFAV,2016.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri sözlüğü 3 İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1993.
Rumi, Eşrefoğlu. Müzekkin-i Nüfus. Haz: Ahmet Kasım Fidan. İstanbul: Semerkant 2013.
Seyhan, Ahmet Emin. “Muhammediye ve Envâru’l-Âşikîn’de Yansıtılan Allah Tasavvuru Üzerine Bir değerlendirme.” Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2013):55-82.
Seyhan, Ahmet Emin. “Envârü’l-Âşıkîn’de Bulunan Bazı Hadislerin Müslümanların Dini Anlayışlarına Etkileri Üzerine.” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39, (2013):160-195.
Seyhan, Ahmet Emin. “Muhammediye ve Envârü’l-Âşıkîn’de Yansıtılan Peygamber Tasavvuru Üzerine Bir Değerlendirme.” International Journal of Social Science 47(2016):215- 233.
Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: Türk Tarih kurumu,2003.
Yazıcıoğlu, Muhammed. Muhammediye. Haz. Abdülvehhab Öztürk. İstanbul: Çelik Yayınevi. 2005.
Yediyıldız, Bahaedddin. 18.Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu,2003.
Yeşilyurt, Temel. “Kuşkuyu Dışlayıcı Bir Süreç Olarak İman” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2001):536-553.
Yıldırım, Ali ve Hasan Şimşek. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin, 2006. Yılmaz, Ulvi Murat. Allah’a İman. Ankara: DİB,2015.
Zengin, Zeki Salih. “Osmanlılar Döneminde Yaygın Din Eğitimi Faaliyeti Olarak Hutbeler.” Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi17/1 (2008):379-398.
Zengin, Zeki Salih. “Osmanlılar ’da II. Meşrutiyet Döneminde Yeni Açılan Medreseler ve Din Görevlisi Yetiştirme Çalışmaları.” İslam Araştırmaları Dergisi 36 (2016):33-61.
Zilfi, Madeline. Dindarlık Siyaseti Osmanlı Uleması, Çev. M. Faruk Özçınar. Ankara: Birleşik,2008.