18. Yüzyıl Adana Kadı Sicillerine Göre Anlaşmalı Boşanma (Muhâle‘a)

İslâm dini insanların kendisinde huzur bulacakları bir aile kurmalarına ve bunu mümkün mertebe devam ettirmelerine önem vermiştir. Bununla birlikte tarafların istediklerinde evlilik birlikteliğine son vermeleri de imkân dâhilindedir. Evlilik akdine son verme şekillerinden birisi de muhâle‘adır. Muhâle‘a tarafların anlaşarak maddi bir bedel karşılığında boşanmalarına verilen isim olup Hz. Peygamber (s.a) döneminden itibaren Müslüman toplumlarda uygulanagelen bir boşanma şekli olmuştur. Hatta muhâle‘a o derece yaygın bir şekilde uygulanmıştır ki konuyla ilgili yapılan bazı çalışmalarda, görülen en sık boşanma şeklinin muhâle‘a olduğu söylenmiştir. Yine bazı araştırmacılara göre muhâle‘a davaları standart boşanma şeklinin bu olduğunu düşündürecek kadar yaygındır. Adana mahkeme kayıtlarında muhâle‘a akdini ifade etmek için hul‘ ve muhâle‘a lafızlarının kullanıldığı görülmektedir. Bu lafızlar kullanılırken tarafların muhâle‘a-i sahîha-i şer‘iyye ile hul‘ oldukları özellikle belirtilerek gerçekleşen akdin sahih ve hukuka uygun olduğu ifade edilmektedir. Nitekim mahkemeye müracaat eden kişilerin davalarının mahkeme tarafından dinlenerek muhatap alınmış olması aralarındaki nikâhın sahih olduğuna işaret etmektedir. Ayrıca kayıtlarda zevc-i dâhili, zevc-i nâkihi ya da zevc-i muhâli‘i şeklinde kullanılan zevc (koca) kelimesinin fasid bir evliliği îmâ edecek herhangi bir sıfattan ârî olarak kullanılması da bu birlikteliğin sahih olduğunu göstermektedir. Şer‘iyye sicillerinde talâktan daha çok muhâle‘a kayıtlarının mevcut olması kadının istemediği evlilikleri bu yolla sonlandırabildiğini göstermektedir. Ancak kocanın mehir, nafaka vb. sorumluluklardan kaçma düşüncesiyle karısını muhâle‘aya zorlama ihtimali de mevcuttur. Bununla beraber sosyal çevrenin kadın tarafından gelen bir boşanma talebinin kabulü için kocaya manevî baskı yaptığını ve neticede kocanın muhâle‘aya razı olduğunu söylemek daha doğru olur. Muhâle‘a kayıtlarının geçerli olması için hâkimin hükmüne ihtiyaç yoktur. Bununla birlikte muhâle‘a akitleri bazı saiklerle mahkeme defterlerine tescil ettirilmiştir. Hatta muhâle‘a akitlerinin talâk hükümlerine nispetle daha titiz bir biçimde kaydedildiği söylenebilir. Nitekim şer‘iyye sicillerinde yer alan muhâle‘a kayıtlarının talâk kayıtlarından çok daha fazla olması bunun bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Muhâle‘a akitlerinin mahkemede tesbit ve kaydedilmesinin belki de en başat sebebi kocanın muhâle‘a yapıldığını tescil ettirerek ileride doğacak maddi ihtilafların önüne geçmek istemesidir. Böylece koca eski karısının daha sonra mehir, iddet nafakası ve varsa birikmiş evlilik nafakası borcunu talep etmesine engel olmaktadır. Çünkü mahkeme kaydının olmaması ya da ispat edilememesi durumunda kadınların muhâle‘a yaptıkları hâlde kocalarından mehir ve nafaka istemelerine mani bir durum bulunmamaktadır. Çalışma dâhilinde incelenen dönemde, Adana şer‘iyye sicillerine yansımış boşanma şekilleri arasında en yaygın olanı muhâle‘a akdidir. Öyle ki incelediğimiz defterler içerisindeki muhâle‘a kayıtları kocanın tek taraflı bir irade beyanıyla karısını boşamasına (talâk) ait kayıtlarının neredeyse iki katını teşkil etmektedir. Bu çalışmada 18. yüzyılda Adana mahkemesine yansıyan kayıtlar çerçevesinde muhâle‘a akdinin kuruluşu ve sonuçları ele alınmıştır.

Contracted Divorce (Mukhâla‘ah) According to Adana Qadi Registers in the 18th Century

Islam has given importance to the establishment of a family where people can find peace in themselves and to continue this as much as possible. However, it is also possible for the parties to terminate the marriage together if they wish. One of the ways to end the marriage contract is divorce by agreement. Negotiated divorce has been a form of divorce in Muslim societies since the time of the Prophet. Even divorce was so widespread that some of the studies on this issue were the most common form of divorce. According to some researchers, contract divorce cases are common enough to suggest that this is the standard form of divorce. In the Adana court records, it is seen that muhala‘a and hul‘ words are used to express the contracted divorce. When using these concepts, specifically determined that the couples dıvıded wıth “muhâla‘a-i sahîha-i şer‘iyye” and expressed that the agreement is valid and legal. As a matter of fact that the cases of the people who applied to the court were heard by the court and addressed to them indicates that the marriage between them is valid. Furthermore, the fact that the word zevc (koca), which is used as “Zevc-i dâhili”, “Zevc-i nâkihi” or “Zevc-i muhâli‘i” in records, does not include any adjustment implying an incorrect marriage, indicates that this marriage is valid. The fact that there are more mukhâla‘ah records than talâq in the qadi registers, shows that the woman can end up unwanted marriages in this way. However, there is also the possibility that the husband may force his wife to mukhâla‘ah with the idea of evading responsibility like nafaka, mehir, etc. However, it is more accurate to say that the social environment puts moral pressure on the acceptance of a mukhâla‘ah request from the woman and that the husband is willing to divorce. There is no need for the judgment of the judge to be valid for mukhâla‘ah acts. However, divorce acts were registered in court books with some motives. In fact, it can be said that mukhâla‘ah contracts are recorded more meticulously than the provisions of talâq. As a matter of fact that the muhâle‘a records are more than the records of talaq in the qadi registry (Sharia registers) can be accepted as an indicator of this. Perhaps the most important reason for the determination and recording of mukhâla‘ah contracts in the court is that the husband wishes to avoid future financial disputes by registering that the mukhâla‘ah was made. Thus, the husband prevents his ex-wife from demanding the debt of child support and accumulated marriage support. Because, if there is no court record or cannot be proved, there is no obstacle for women to ask for their mehir and nafaka from their husbands even though they are divorced. In the period examined in the study, the most common of divorce forms reflected in the kadi registers of Adana is contractual. So much so that the records of the mukhâla‘ah in the books we examined constitute almost twice the records of the husband's divorce (talâq) with a unilateral declaration of will. Under this title, the establishment and results of mukhâla‘ah contract, which is so widespread throughout the history of Ottoman law, will be discussed.

PDF

___

Acar, Halil İbrahim. “Tefrik”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 40: 277-279. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Aslan, Mehmet Selim. İslam Aile Hukuku. Bursa Emin Yayınları, 2015.
Aslan, Nasi. Kayseri Şer‘iyye Sicillerindeki Hicri 1084, 1087 Tarihli 81 ve 84 Numaralı Defterler ve İslam Hukuku Açısından Tahlili Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995.
Atar, Fahrettin. “Muhâlea”. TDV İslam Ansiklopedisi. 30: 399-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Aydın, M. Akif. İslam - Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Marmara Üniversitesi İFAV Yayınları, 1985.
Aydın, M. Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik, 2017.
Aynî, Bedrüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. Thk. Emîn Sâlih Şa'bân. Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiye, 2000.
Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. Thk. İsmetullâh İnâyetüllâh Muhammed vdğ. Beyrut: Dâru Beşâiri’l-İslâmiyye - Dâru’s-Sirâc, 2010.
Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh. Thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. Beyrut Dâru’lİlm li’l-Melâyîn, 1987.
Feyzullah Efendi, Şeyhülislam. Fetâvâ-yı Feyziye. Nşr. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik, 2009.
Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsü’l-muhît. Thk. Muhammed Nu‘aym el-Arkasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
Güler, Ümit. “XVII. ve XVIII. Yüzyıl Kıbrıs Kadı Sicilleri Işığında İslam Aile Hukuku Açısından Müslüman-Zımmi İlişkileri Üzerine Bir Değerlendirme”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi 1/1 (2015): 58-87.
Güler, Ümit. “XVII. Yüzyıl Kıbrıs Kadı Sicilleri Işığında Osmanlı Kıbrısı’nda “Evliliğin Sona Ermesi””. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2017): 61-93.
Halebî, İbrâhîm b. Muhammed. Mülteka’l-ebhur (Mecmaʻu’l-enhur içinde). Nşr. Halîl İmrân elMansûr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenvîri’lebsâr. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Mu‘avvaz. Riyad: Dâru Âlemi’lKütüb, 2003.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts. İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dakâik. Nşr. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
İbnü’l-Humâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Şerhu Fethu’l-kadîr. Nşr. Abdürrezzâk Gâlib el-Mehdî. Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiye, 2003.
İsmail Hakkı, Manastırlı Vesâilü’l-felâh fî mesâili’n-nikâh. İstanbul: Âlem Matbaası, 1313.
Kahveci, Nuri. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2017.
Karaman, Hayrettin. Mukayeseli İslam Hukuku. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes‘ud b. Ahmed el-Hanefi. Bedâiü’s-sanâi‘ fî tertîbi’şşerâi‘. yy: Dâru'l-kütübi'l-ilmiye, 1986.
Korkmaz, Ömer. Osmanlı Aile Hukuku (18. Yüzyıl Adana Örneği). Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018b.
Korkmaz, Ömer. XVIII. Yüzyıl Adana Şer'iyye Sicilleri Özelinde Aile Hukuku. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018a.
Kurt, Abdurrahman. Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839-1876). Bursa: Sentez Yayıncılık, 2013.
Mergînânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. Nşr. Nuʻaym Eşref Nûr Muhammed. Pakistan: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
Mevsılî, Ebü’l-Fazl Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-taʻlîli’l-Muhtâr. Nşr. Mahmûd Ebû Dakîka. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. Karaçi: Mîr Muhammed Kütüphanesi, ts.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Ravzatü’t-tâlibîn ve ʻumdetü’l-müttakîn. Nşr. Züheyr eşŞâvîş. Beyrut el-Mektebetü’l-İslâmî, 1991.
Rapoport, Yossef. Marriage, Money and Divorce in Medieval Islamic Society. Cambridge: Cambridge, 2005.
Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Tuhfetü’l-fukahâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1984.
Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru'l-Ma'rife, 1989.
Sofuoğlu, Hadi. İslam Hukukunun Uygulanması Açısından Manisa Şer‘iye Sicilleri (1625-1650).
Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2010.
Şimşek, Ayşegül. İslam Hukukunda Muhâlea Akdi ve Osmanlı Uygulaması (1200-1203/1786- 1789). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2012.
Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs Hasen b. Ammâr b. Alî el-Vefâî el-Mısrî. Gunyetü zevi’l-ahkâm fî buğyeti Düreri’l-hükkâm (Dürerü’l-hükkâm içinde). Karaçi Mîr Muhammed Kütüphanesi, ts. Yargı, Mehmet Ali. “Bedel Karşılığında Boşanma ve Muhalea Uygulamaları: Suudi Arabistan’da Bir İnceleme”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi I/42 (2012): 141-172.
Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü'l-fetâvâ. Nşr. Süleyman Kaya - Betül Algın - Zeynep Trabzonlu. İstanbul: Klasik, 2011.
Zeylaʻî, Ebû Muhammed Osmân b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dakâik. Bulak: Matbaʻatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313-1315.
Zülfiye, Koçak. “Ayntab Şehrinde Aile Birliğinin Sona Erme Süreci (1600/1650)”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/1 (2011).