Cerh-Ta‘dîlde Rivayetlerin Muârazası: Hammâd b. Seleme’nin Kays b. Sa‘d Rivayeti Özelinde

Bu çalışmada Hammâd b. Seleme’nin Kays b. Sa‘d’dan naklettiği rivayetler incelenmiştir. Hammâd b. Seleme Hadis münekkitleri tarafından sika kabul edilmiş; ancak onun Kays b. Sa‘d’dan rivayet ettiği hadisler tartışılmış ve bundan olsa gerektir ki, bazı âlimler ondan rivayet etmekten imtina etmiştir. Hadis âlimleri, Hammâd’ın hatasının nedeninin Kays’ın kitabını kaybetmesi ve ezberinden rivayet etmesi olduğunu söylemişlerdir. Bu söyleme binaen de “Hammâd, Kays’tan rivayet ettiği hadislerde hata yapmıştır” gibi genel bir yaklaşım benimsenmiş ve bu ifade birçok cerh-ta‘dîl ve ilel eserinde yer almıştır. Biz de bu iddiadan yola çıkarak Hammâd b. Seleme’nin Kays b. Sa‘d’dan rivayet ettiği hadisleri muâraza yöntemiyle ele aldık. Zira bu yöntemle herhangi bir râvinin rivayetini başka râvilerin hadislerine arz ederek söz konusu râvinin zabtı, sika râvilere muhalefeti ve hadiste teferrüdü gibi râvinin cerhine sebep olabilecek durumların tespiti yapılabilmektedir. Hammâd b. Seleme ile ilgili yaptığımız arz neticesinde aslında Hammâd’ın, Kays’tan rivayet ettiği birçok hadiste sika râvilere muhalefet etmediğini, bilakis onun rivayet ettiği hadislerin başka sika râviler tarafından da nakledildiğini tespit ettik. Aynı şeklide Hammâd’ın teferrüd ettiği hadislerin de çok az olduğunu gördük. Bu bağlamda Hammâd b. Seleme’nin Kays’tan rivayet ettiği hadislerde hata yaptığını düşünmenin ve hadis ilminde otorite olan bazı âlimlerin ondan rivayette bulunmamasının Hammâd ile ilgili ağır bir tenkit olduğu düşünülebilir. Bazı âlimler de Hammâd’ın ömrünün son döneminde hafıza kaybına maruz kaldığını ve bundan dolayı hata yaptığını ifade etmişlerdir. Bu iddia doğru kabul edilse bile yine Hammâd’ın Kays’tan rivayet ettiği hadislerin terkini gerekli kılmaz. Zira Hammâd ile ilgili olan olumsuz düşünceyi zayıf kılan en önemli delil, Hammâd’ın Kays’tan rivayet ettiği hadislerin sika kabul edilen râvilerin rivayetlerine uygunluk arz etmesidir. Bu gerçeklerden hareketle Hammâd ile ilgili yapılan tenkitlerin pratiğe yani Hammâd’ın rivayetlerine pek de uymadığı söylenebilir. Dolayısıyla Hammâd, Kays’tan rivayet ettiği hadislerde hata yapmıştır gibi genel yaklaşımda bulunmak yerine Hammâd’ın Kays’tan rivayet ettiği hadislerin tek tek incelenmesi gerektiğini düşünüyoruz. Biz de çalışmamızda bunu yapmaya çalıştık.

Narratives Dispute in Cerh-Ta’dil: Within the Scope of the Narrations of Hammâd b. Seleme from Kays b. Sa’d

In this study, the narrations reported by Hammâd b. Seleme from Kays b. Sa‘d were examined. Hammâd b. Seleme was accepted as reliable by Hadith Critics, but his hadiths narrated from Kays b. Sa‘d were discussed and for this reason, some scholars refrained from narrating from him. Hadith scholars stated that the reason for Hammâd's mistake was that he lost Kays' book and narrated it by heart. Based on this claim of Hadith critics, a general approach such as “Hammâd made a mistake in the hadiths narrated from Kays” was adopted and this statement has taken place in many cerh-ta‘dîl and ilel (special) works. Accordingly, we addressed the hadiths narrated by Hammâd b. Seleme from Kays b. Sa‘d by the method of dispute. Because, through this method, it is possible to determine the situations which may cause the disaffirmation of the narrator such as the relevant narrator's reports, his opposition to reliable narrators and his tafarrud in a hadith by presenting the narration of any narrator to the hadiths of other narrators. As a result of our research on Hammâd b. Seleme, we have determined that Hammâd did not oppose to reliable narrations in many hadiths narrated from Kays, but on the contrary, the hadiths narrated by him were narrated by other reliable narrators. Likewise, we have seen that the hadiths that Hammâd did tafarrud are very few in number. In this context, it can be thought that it is a serious criticism about Hammâd to think that Hammâd b. Seleme made mistakes in all the hadiths he narrated from Kays b. Sa‘d, and that some scholars who had authority in the hadith science did not narrate from him according to this claim. Some scholars have claimed that Hammâd lost his memory in the last period of his life and made mistakes because of this. Even if this claim is accepted to be true, it does not require that the hadiths narrated by Hammâd from Kays are invalidated. The most important evidence that weakens the negative claim regarding Hammâd is that the hadiths narrated by Hammâd from Kays comply with the narrations of the narrators accepted as reliable. Based on these facts, it can be said that the criticisms about Hammâd do not comply with the practice, namely the narrations of Hammâd. Therefore, instead of making a general claim as if Hammâd made mistakes in the hadiths narrated from Kays, we believe that the hadiths narrated by Hammâd from Kays should be examined one by one. In this study, we tried to achieve this.

PDF

___

Abdülmüttalib, Rıf’at Fevzî. Tevsîkü’s-sünne fî’l-karni’s-sânî’l-hicrî. Mısır: Mektebetü’lHanâcî, 1981.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-İlel ve Ma’rifetü’rRicâl. 4 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Hânî, 2001.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b Muhammed eş-Şeybani. el-Müsned. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
Aşıkkutlu, Emi̇n. “Bir İsnad Tenkid Yöntemi Olarak Şartlı Cerh-Tadiller ve Uygulamadaki Sonuçları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 20 (22 Ocak 2014).
A’zamî, Muhammed Mustafa. Menhecü’n-nakd inde’l-muhaddisîn: neş’etuhu ve târîhuhu. Riyad : Mektebetü’l-Kevser, 1990.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b el-Hüseyin b Ali. es-Sünenü’l-kübra. 10 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1344.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b el-Hüseyin b Ali. Ma’rifetü’s-sünen ve’l-asar. 10 Cilt. Karaçi: Câmiatü’d-Dirasati’l-İslâmiyye, 1991.
Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b Amr b Abdülhalik el-Basri. Müsnedü’l-Bezzar. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem, 2009.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu’fî. Sahîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422h.
Cibrîn, Abdullah b. Ahbâru’l-Âhâd fî’l-hadîs’i-nebevî. Suûd: Dâru Taybe, 1987.
Cudey’, Abdullah b. Yûsuf. Tahrîru ulûmi’l-hadîs. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2003.
Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b Ömer b Ahmed. el-İlelü’l-varide fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Rayyân, 2011.
Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b Ömer b Ahmed. Sünenü’d-Dârekutnî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
Ebû Dâvud, Süleyman b Eş’as b İshak b el-Ezdi es-Sicistânî. el-Merâsîl. Beyrut : Müessesetü’r-Risâle, 1988.
Ebû Dâvud, Süleyman b Eş’as b İshak b el-Ezdi es-Sicistânî. Sünen. 4 Cilt. Cidde: Darü’lKıble li’s-Sekafeti’l-İslamiyye, 1998.
Ebû Şehbe, Muhammed. fî Rihâbi’s-Sünne el-Kütübü’s-Sihâhi’s-Sitte. Kâhire: Mecmeü’lBühûsü’l-İslâmiyye, 1995.
Ebû Zür’a ed-Dımaşkî, Abdurrahman b. Amr b. Abdillah. Târîhu Ebî Zür’a ed-Dımaşkî. 2 Cilt. Dımeşk: Mecmeu’l-lüğati’l-Arabiyye, 2012.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
Hammâd, Nâfiz Hüseyin - Hibe Gâzî Ferecullâh. “Ehemmiyyetü’l-muâraza inde nükkâdi’lhadîs fi’l-hükm ale’r-râvî ve’r-rivâye”. Meccellettü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye. 1 (2013 1434): 15-57.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit. el-Câmi’ li-ahlâki’r-râvî ve âdâbü’s-sâmi’. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1983.
Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddin Muhammed b Musa. el-İ’tibâr fi beyâni’n-nasih ve’l-mensûh mine’l-âsâr. Haydarabad: Dâiretü’l-Maarifi’n-Nizamiyye, 1319.
Irakî, Ebü’l-Fazl Zeynüddin Abdürrahim b Hüseyin. Şerhu Elfiyeti’l-Irakî. Beyrut : Dârü’lKütübi’l-İlmiyye, 1423.
İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b Adi el-Cürcani İbn. el-Kamil fî duafai’r-rical. 11 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2013.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. İlelü’l-hadis. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
İbn Ebî Hatim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris Razî. el-Cerh ve’tta’dîl. 9 Cilt. Beyrut : Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1952.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b Alî b Muhammed el-Askalânî. Hedyü’s-sari mukaddimetu Fethi’l-bârî. Riyâd: Dârü’s-Selâm, 2000.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Fethü’l-bârî bişerhi Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 2000.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 Cilt. Hind: Dâiretü’l-Maârif, 1326.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b Hibban b Ahmed et-Temîmî. Kitâbü’s-sikât. 9 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1973.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temîmî. Sahîhu İbn Hibbân. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b Yezid er-Rebei el-Kazvini. Sünen. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
İbn Mencuye, Ebû Bekr Ahmed b. Ali Muhmamed el-İsfahani. Ricâlu Sahîhi Müslim. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1987.
İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b Ahmed. Şerhu İleli’t-Tirmizî. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2013.
İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eşŞehrezûrî. Mukaddimetu İbni’s-Salâh ve mehasinü’l-ıstılah. Kahire : Dârü’l-Maârif, 1989.
İclî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Abdullah b. Salih. Ma’rifetü’s-sikât. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’dDâr, 1985.
Kandemir, M. Yaşar, trc. Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2007.
Karagözoğlu, Mustafa Macit. Zayıf Râviler: Duafa Literatürü ve Zayıf Rivayetler. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2014.
Mevsılî, Ahmed b Ali b el-Müsenna Ebû Ya’la el-. Müsnedu Ebî Ya’la el-Mevsılî. 13 Cilt. Cidde: Dârü’l-Me’mun li’t-Türas, 1989.
Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâleddin Yusuf b Abdurrahman b Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’rricâl. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nîsâbûrî. et-Temyîz. Kâhire: el-Fârûku’lHadîse, 2009.
Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nîsâbûrî. Sahîh. Kahire: 5 Cilt. Dâru İhyai’lKütübi’l-Arabiyye, 1955.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b Ali b Şuayb. es-Sünenü’l-kübra. 12 Cilt. Beyrut: Müessetü'r-Risâle, 2001.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b Şeref. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. Haccâc. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1392.
Ömerî, Ekrem Ziyâ. Menhecü’n-nakd ’inde’l-muhaddisîn mukâranen bi’l-menheci’n-nakdî’lgarbî. Riyâd: Dâru İşbîlyâ, 1997.
San'ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b Hemmam Abdürrezzâk es-San’. el-Musannef. 9 Cilt. Kâhire: Dâru’t-Te’sîl, 2010.
Selefi, Muhammed Lokman. İhtimamü’l-muhaddisîn bi-nakdi’l-hadîs seneden ve metnen. Riyâd: Dâru’d-Dâî, 1420.
Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas. er-Risâle. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2016.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b Muhammed b Selâme b Abdülmelik b Seleme Ezdî Hacrî Mısrî. Şerhu Meânî’l-âsâr. 5 Cilt. Riyâd: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b Îsâ. Sünen. 5 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
Topgül, Muhammed Enes. Rivayetten Raviye: Cerh-Ta’dil Hükümleri Nasıl Oluştu? İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyya el-Bağdâdî. Ma’rifetü’r-ricâl (Rivâyetu İbn Muhriz). Kâhire: elFârûku’l-Hadîse, 2009.
Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ el-Bağdâdî. Târîhu İbn Maîn (Rivâyetü’d-Dûrî). 4 Cilt. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-İlmi ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1979.
Yücel, Ahmet. Hadis Usûlü. İstanbul : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2011.
Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b Ahmed b Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.