Bazı Sûfî Menâkıbnâmelerinde Yer Alan Âyet ve Hadislerin İşârî Yorumları

Toplumun ve kültürün şekillenmesinde, İslâm dini kabul edilmeden önce de önemli etkiye sahip olan menkıbeler, İslâmiyetin kabulüyle birlikte farklı bir çizgiye bürünerek toplum üzerindeki etkisini ve kalıcılığını devam ettirmiştir. Menâkıbnâmelerin içerisinde abartılı sayılabilecek ifadelerin yer alması, bu eserlere ilmî açıdan mesafeli yaklaşılmasına neden olmuş ve bu eserlerden yeterince istifade edilememiştir. Bu sebeplerle menâkıbnâmelerin ilmî açıdan keşfedilme hikayesi, batıda bu doğrultuda yapılan çalışmalara nazaran daha geç başlamıştır. Kültürel varlık ve düşünce tarihi açısından önemli yere sahip olan menâkıbnâmelerin belirli bir metot çerçevesinde, sağlıklı bir şekilde analiz edilerek değerlendirilmesi önem arz etmektedir. Tasavvuf tarihinde, kültürel mirasımızın bir bölümünü oluşturan sûfî menâkıbnâmeleri döneminin tarihî, coğrafi, sosyo-kültürel özellikleri gibi dönemsel özelliklerini yansıtmasının yanında sûfîlerin hayatları, görüşleri, düşünce ve gönül dünyalarını da yansıttığı için kıymetli bir yer tutmaktadır. Bu sebeplerle sûfî menâkıbnâmeleri tasavvuf tarihi açısından önemli kaynak durumundadır. İnsanı tanımaya dair yazılan tasavvufî eserler ve dinî kültürün şekillenmesinde, aktarılmasında önemli role sahip sûfî menâkıbnâmeleri geçmişte olduğu gibi günümüzde de canlılığını korumaktadır. Kur’ân-ı Kerim nüzûlünden itibaren anlaşılma ve bazı âyetleri itibariyle de yorumlanma çabası içinde olunan mukaddes bir kitaptır. Sûfîler de erken dönemlerden itibaren kendi gönül dünyalarının etkisiyle Kur’an’ı anlamaya ve yorumlamaya başlamışlar, böylece kendilerine mahsus bir yorum anlayışı geliştirmişlerdir. Bu anlama ve yorumlama gayretleri, sûfîlerin gönül dünyalarındaki derinlikle ve zenginlikle birleşince tefsir tarihine özgün ve renkli bakış açısı kazandıran işârî yorum geleneği ortaya çıkmıştır. Ancak sûfîlerin yorumlarını zikrederken kullandıkları üslupta dikkate değer olan husus zâhirî anlamın dışındaki yorumlarına “işâret” adını vermek suretiyle mütavazı bir dil kullanmalarıdır. Zâhire muhalif olmayan ve kendini ona öncelemeyen işârî yorumlar âyetlere zenginlik ve çok boyutluluk kazandırmıştır. Bu durum, hadislerin değerlendirilmesinde de görülmektedir. Sûfîler sadece âyetleri değil aynı zamanda hadisleri de kendi kalp dünyalarının zenginliğiyle yorumlamışlardır. Böylece tefsir ve hadis ilimlerine de özgün ve kayda değer bakış açısı kazandırarak katkı sağlamışlardır. Bu makalede, farklı meşrep ve ekolleri temsil eden bazı sûfîlerin menâkıbnâmelerinden hareketle, âyet ve hadislerle ilgili yaptıkları işârî yorumların benzerlik ve farklılıkları üzerinde durulmuştur. Ayrıca işârî olarak yorumlanan bu âyet ve hadislerin zâhirî anlamlarıyla ilişkisi de ele alınmıştır. Çalışma neticesinde, incelenen âyet ve hadislerin işârî yorumlarının genel olarak zâhirî anlamları çerçevesinde kaldığı bununla birlikte tasavvufî bakış açısıyla derinleştirildiği ve zenginleştirildiği görülmüştür. Ayrıca zaman zaman bir âyetin siyak-sibak ilişkisi dikkate alınmadan tasavvufî muhteva dahilinde yorumlandığı ve âyette yer alan bir kelime benzerliğinden hareketle tasavvufî bir konu ve kavramın izah edildiği de müşahede edilmiştir.

Symbolic Interpretation of Verses and Hadiths from Certain Sufi Parables

Parables, which had important impacts on the shaping of the society and culture before the adoption of Islam, took a different form with the adoption of Islam and continued their impact and permanence on the society. Due to the fact that parables included expressions that may be considered exaggerated, there has been a distant scientific approach towards these works; and they were not utilized sufficiently. For these reasons, the story of the discovery of parables in scientific terms began later than the studies carried out in this field in the West. It is important to make sound evaluation and analysis within the framework of a certain methodology for the parables, which have an important place in terms of cultural assets and intellectual history. Sufi parables, which constitute a part of our cultural heritage, have an invaluable place in the history of Sufism due to the fact that they reflect the historical, geographical, socio-cultural and such characteristics of the period as well as the lives, views, beliefs and hearts of the Sufis. Therefore, Sufi parables are important resources in terms of the history of Sufism. Having an essential role in the shaping of Sufi works written on identifying human beings and of the religious culture, Sufi parables still maintain the vividness they had in the past. Quran is a holly book, which has been tried to be understood since its introduction, and has been tried to be interpreted in terms of its certain verses. Sufis also began to understand and interpret the Quran in the earliest times under the influence of their own world of love; hence, they developed their unique understanding of interpretation. These efforts of understanding and interpretation were combined with the depth and richness of the Sufi world of love; and there emerged the tradition of symbolic interpretation, which introduced an original and colorful approach to the history of interpretation. However, it is notable that Sufis used a humble language in expressing their interpretations by citing their comments other than the apparent meanings as "symbols". Symbolic interpretations, which did not appose to or prioritize the apparent, added richness and multidimensionality to the verses. This could also be observed in the evaluation of hadiths. In addition to verses, Sufis also interpreted the hadiths within the richness of their worlds of love. Thus, they contributed to the interpretation and hadith sciences by introducing a unique and significant perspective. In this article, the similarities and differences in the symbolic interpretations of verses and hadiths were reviewed in the light of the parables of certain Sufis, who represent different sects and schools. In addition, the relationship of these symbolically interpreted verses and hadiths with their apparent meanings was also discussed. As a result of the study, it was observed that the symbolic interpretations of the verses and hadiths examined generally remained within the framework of their apparent meanings; however, they were deepened and enriched with a Sufistic perspective. It was also observed that a verse was sometimes interpreted without concerning the after-before relationship within the Sufistic content; and that a Sufistic content and concept were described by using a word similarity in the verse.

PDF

___

Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. thk. Abdülhamid Hendavi. 2. Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1420/2000.
Aşkar, Mustafa. Tasavvuf Tarihi Literatürü. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
Ateş, Süleyman. İşârî Tefsîr Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
Ay, Mahmut. Kur’an Ne söyler? Sûfî Ne Anlar? İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2016.
Baltacı, Halil. “Necmeddîn Dâye’nin Bahru’l-Hakâik Adlı Tefsirinde İbâdetlere Dair Bazı İşârî Yorumlar”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (2011), 193-210.
Bekiroğlu, Haydar. “Kuşeyrî’nin Letâif’inde İşârî Anlam Dünyası”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (2017), 89-119.
Burns, Gerald L. “Gazâlî’nin Tasavvufî Hermenötiği”. çev. Turan Koç. İslâmî AraştırmalarGazâlî Özel Sayısı- 13/3-4 (2000), 420-428.
Canım, Rıdvan. “Klasik Türk Edebiyatında Menâkıbnâmeler”. Avrasya Etüdleri 19/43, (2013), 139-158.
Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali. Mu’cemü’t-ta’rîfât. Mısır: 1308.
Çelebi, Şevkî. Menâkıb-ı Ebû İshâk-ı Kâzerûnî (İnceleme- Metin-Tıpkı Basım). haz. Fatih Bayram. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
Çelik, Süheyla. Ariflerin Menkıbeleri’ndeki “Kul ve Mürîd” Olma ile İlgili Rivayetlerin Tahlili. Niğde: Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fadl. “Sünen-i Dârimî”; el-Kütübü’ssitte, (Mevsûatül-hadîs eş-şerîf içinde). haz. Sâlih b. Abdulazîz. Arabistan: Dâru’sSelâm, 2000.
Demirli, Ekrem. “Kuşeyri’den İbnü’l-Arabî’ye İşârî Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşârî Yorumdan Tahkîke Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 121-142.
Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed. Kitâbü’l-ayn. haz. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 2003.
Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdî. “Sünen-i Ebû Dâvûd”, elKütübü’s-sitte (Mevsûatü’l-hadîs eş-şerîf içerisinde). haz. Sâlih b. Abdulazîz. Arabistan: Dâru’s-Selâm, 1421/2000.
Eflâkî, Ahmed. Ariflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2011.
Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya'kûb b. Muhammed. Kâmûsü'l-muhît ve okyânûsü'l-basît (Kamus Tercümesi). çev. Ahmed Asım Cenânî Ayntâbî. 1. Cilt. İstanbul: y.y., 1304.
Gökalp, Yusuf - Teber, Hatice. “Risâle-i Su’âl-i Hırka, Risâle Der Beyân-ı Kemer ve Risâle Der Beyân-ı Post İsimli Bektâşî Metinlerinde Dinî-Tasavvufî Semboller”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2016), 77-91.
Gördük, Yunus Emre. Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
Gördük, Yunus Emre. “‘Tefsir-Te’vîl’ Ayrımı ve İşârî Tefsirin Öznel Mahiyeti Bağlamında ‘Yorum-Algı’ Sorunu”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (2017), 1-27.
Güzel, Abdurrahman. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-ayn. haz. Abdülhamid Hindâvî, 1-4. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
Hasbî, Süleyman. Kitâb-ı mirkât-i merâtib-i ilm-i ledünnî fî menâkıb-i Abdülkâdir-i Geylânî. İstanbul: y.y., 1300/1883.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd er-Rebeî el-Kazvinî. “es-Sünen”, el-Kütübü’ssitte (Mevsûatü’l-hadîs eş-şerîf içerisinde). haz. Sâlih b. Abdülazîz. Riyad: Dâru’sSelâm, 1421/2000.
Kanar, Mehmet. Kanar Osmanlı-Türkçe Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2008.
Karaman v.dğr. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, 1-5. Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2006.
Karapınar, Fikret. “Rivâyetlerde İşârî Yorum”. Hadis Tetkikleri Dergisi 5/2 (2007), 89-104.
Kartal, Abdullah. Abdülkerîm Cîlî -Hayatı, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi- İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhim el-Buhârî. et-Ta’arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1960.
Kılınçlı, Sami. “İşârî Te’vil ve Kuşeyrî’nin Cihad ve Kıtal Ayetlerini Yorumlama Yöntemi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2017),119-155.
Mercan, İsmail Hakkı. Şeyh Alaeddin Ali b. Yahya es-Semerkandî ve Menâkıbnâmesi’nin Transkribe Tahlil ve Tenkidi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
Mısrî, Ahmed b. Celâl, Celâu’s-Sadâ fî Sîreti İmâmi’l-Hudâ, trc. Hayri Kaplan, Ankara: Yeni Zamanlar Yayınları, 2004.
Mustafa, İbrahim v. dğr. el-Mu’cemu’l-vasit. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1986.
Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc en-Nisâbûrî. “es-Sahîh”, el-Kütübü’s-sitte (Mevsûatü’l-hadîs eş-şerîf içerisinde). haz. Sâlih b. Abdülazîz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1421/2000.
Özköse, Kadir. “Tasavvuf Kültüründe Bâtın ve Bâtınî/Ledünnî Bilgi Kavramlarının Referans Çerçevesi”, Kur’an’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. ed. Mustafa Öztürk. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
Pala, İskender. “Menâkıbnâme”, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
Sâmi, Şemseddin. Kamûs-ı türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2007.
Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tûsî. el-Lüma‘ fî târîhi’t-tasavvufi’l-İslâmî. nşr. Abdülhalîm Mahmud-Tâhâ Abdülkâdir Server. Kahire: y.y., 1960.
Şah, Serap. Safvetü’s-Safâ’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri Cilt 1-2. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Tatcı, Mustafa. Şabân-ı Velî Kitabı. İstanbul: H Yayınları, 2018.
Teber, Ömer Faruk. Bektâşî Erkânnâmelerinde Mezhebî Unsurlar. Ankara: Aktif Yayınları, 2008.
Teber, Ömer Faruk. Balkanlar’da Bâbâgân Koluna Ait Bir XIX. Yüzyıl Bektâşî Erkânnâmesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2012.
Teber, Ömer Faruk. “Dini Edebi Metinler Olarak Menâkıbnâmelerin İslam Tasavvufundaki Önemi Hoca Ahmed Yesevî Menâkıbnâmeleri Örneği”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/1(Özel sayı), (2016), 364-370.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. es-Sünen. thk. Beşşar Avvad Maruf. 1-4. Cilt. Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslamiyye, 1998.
Yardım, Emine Seval. Menkıbe ve Menâkıbnâmelerle İlgili Eserler İçin Açıklamalı Bir Bibliyografya Denemesi (1928-1998). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
Yıldırım, Ahmet. “Hadisleri Anlamada İşârî Yorum”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2004), 13-36.