Bâkıllânî ve Et-Takrîb ve’l-İrşâd es-Sağîr İsimli Usûl Eseri

H. II. Asırda tesîs edilmeye ve ürünlerini vermeye başlayan fıkıh usûlü Şâfiî’nin er-Risâle isimli eserinden sonra yaklaşık h. IV. asra kadar sahada çok güçlü olan bir eser vermemiştir. Yapılan çalışmalar daha ziyade bu eser çerçevesinde şekillenmiştir. Ancak h. IV. asra gelindiğinde alana ait esas teliflerin verildiği gelişim dönemine girilmiştir. Söz konusu gelişim döneminin en önemli kabul edilen ilk eserlerinden birisi Bâkıllânî’nin et-Takrîb ve’l-irşâd adlı eseridir. Müellifin yaşadığı dönemde Hanefî, Şafi‘î ve Mutezile usûlüne dair ilk örnekler telif edilmiş ve bu anlamda ciddi tartışmalar ortaya çıkmıştır. Özellikle kelâm sahasına dair olan görüş farklılıkları söz konusu tartışmaların temelini oluşturmuştur. Bâkıllânî’nin de Eş’arî kelâmının sistemleşmesinde etkili olan bir isim ve kelâma olan vukufiyetiyle ön planda olması ve eserinde husun-kübûh, Kur’ân’ın mahlûk olup olmadığı, Hz. Peygamber’in mucizleri gibi kelâmî konuların da bulunmuş olması bu durumun en önemli göstergelerindendir. Kelâma dair hâkimiyetini fıkıh usûlüne de yansıtan Bâkıllânî söz konusu usûl eserini, kelâm ilmi ekseninde telif etmiş ve konuları döneminde vuku bulan dil tartışmaları merkezinde işlemiştir. Söz konusu dil tartışmaları çerçevesinde umûm, husûs ve vakf ekolleri ortaya çıkmış bu bağlamda müellif lafzın delâleti konusunda bir karine bulununcaya kadar tevakkuf edilmesi gerektiğini savunan vakf ekolünü temsil eden bir yöntem benimsemiştir. İtikâdî olarak Eş’arî olan Bâkıllânî fıkhî düşünce olarak Mâlikî Mezhebine müntesip olmuştur. Tamamı elimize ulaşmayan et-Takrîb’in geri kalan konuları Cüveynî’nin eser üzerine yazdığı et-Telhîs isimli muhtasâr vasıtasıyla günümüze ulaşmıştır. Müellifîn fıkıh usûlünü mütekellimîn yöntemine dayalı olarak ele aldığı eser kendinden sonraki birçok usûlcüyü etkilemiştir. Zira O, kendinden önceki mevcut olan usûl eserlerinde bulunmayan birçok usûl konusunu ilk ele alan bir isimdir. Mütekellimîn yönteminde günümüze ulaşan en kapsamlı ve sistemli telif olarak kabul edilen bu eser üzerinde pek çalışma yapılmamıştır. Mâlikî mezhebine müntesip olmasına rağmen daha ziyâde Cüveynî ve Gazzâlî gibi Şâfiî mezhebinin önde gelen usûlcülerine kaynaklık etmiş bu eserin usûl ilmi bakımından yeterince değerlendirilmediği görülmektedir. Şâfiî usûlcüler yanında Bâcî ve Karâfî gibi mezhebin usûl ilmi açısından öncü olan simâları yanında Hanbelî usûlcülerinin de istifâde ettiği bir eserdir. Bu bağlamda çalışmada Bâkıllânî’nin Mâlikî usûl ilminin gelişim dönemine nasıl bir katkı sağladığı, ilk defa hangi usûl konularının O’nun tarafından ele alındığı ve kendisinden sonra gelen ulemâyı ne boyutta etkilediği ortaya konacaktır.

Baqillani and his Methodological Work, At-Taqrib Wa Al-Irshad As-Saghir

The fiqh method, which started to be established and presented its products in the second Hijri century, did not produce a substantial work in the field after the work titled al-Risalah by al-Shafi'i until the fourth Hijri century. The studies conducted were shaped, preferably within the framework of this work. Still, in the fourth Hijri century, the period of development when the main compilations related to the field were presented started. One of the first significant works of the development period in question is the work of Baqillani called at-Taqrib wa al-irshad. In the period when the author lived, the first examples of Hanefî, Shafi'i, and Mutezile method were copyrighted, and serious discussions began in this sense. The differences of opinion, especially regarding the field of kalam, established the basis of the discussions. The fact that that Baqillani was a leading name in the systematization of Ash'ari kalam, was very competent on kalam and, in his work, gave place to the subjects related to kalam such as husn-qubh, whether Quran was created or not, and the miracles of the Prophet was one of the essential indications for this situation. Reflecting his competence over the fiqh method, Baqillani copyrighted the mentioned method in the axis of the science of kalam and approached the problem within the linguistic discussions of his time. In the framework of the linguistic discussions in question, the schools of umum, khusus, and waqf emerged. In this context, the author adopted a method representing the school of waqf, which defends that an author should dwell on the subject in terms of the signification of lafz until he finds an indication. Baqillani, who was a member of Ash'ari thought in terms of faith, became a follower of the Malik School in terms of fiqh thought. The remaining subjects of at-Takrîb, which has not been entirely survived, have reached the present day through a muhtasar (brief) titled at-Talhis, written by Juwayni. The work that the author dealt with the method of fiqh based on the mutakallimin method inspired various subsequent methodologists because he is the first person to tackle various methodological issues that were not seen in the earlier works related to methodology. There is not enough study on this work, which is regarded as the most comprehensive and systematic compilation that has survived in the mutakallimin method. It is observed that although it is proper to the Maliki sect, this work, which constituted a source for the foremost scholars of the Shafi’ite sect, such as Juvayni and Ghazali, has not been assessed sufficiently in terms of methodological knowledge. It is a work that was utilized by the Hanbali methodologists like Bâcî and Karâfî as well as Shafi'ite methodologists. In this context, the study will reveal how Baqillani contributed to the development period of the Maliki methodological knowledge, which methodological issues were handled by him for the first time, and to what extent he affected the ulama following him.

PDF

___

Abdullah, M.Ramazan. el-Bâkıllânî ve ârâʾühü’l-kelâmiyye. Bağdad: Matbaatü’l- Ümme, 1986.
Ahnâne, Yûsuf. “Medresetü’l-Kâdî el-Bâkıllânî fi’l-Gārbi’l-İslâmî”. el-Fikrü’l-eş‘arî bi’l-Mağrib. nşr. Cemâl Ilâl el-Buhtî. Rabat: er-Rabitatü’l-Muhammediyye li’lUlemâ’.1/(1438/2017). 47-64
Alvânî, Tâha Feyyâz Câbir. “Usûlü Fıkıh İlminin Gelişim Süreci Üzerine Düşünceler”, çev. Selahattîn Kıyıcı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyât Fakültesi Dergisi, 3/(2000), 369-395.
Âmidî, Seyfeddin. el-İhkâm fi usûli 'l-ahkâm. nşr. Abdurrezzak el-Afîfî. 4 Cilt. Riyad: elMektebetü’l-İslâmî, 2003.
Apaydın, Yunus. “el-Mustasfâ”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 124-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Apaydın, Yunus. “Nehiy”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 544-547. İstanbul: TDV Yayınları,2006.
Aslan, Ali. Bâkıllânî’nin Keşfü’l-esrâri’l-Bâtıniyye Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2018.
Bâcî, Ebü’l-Velîd. İhkâmü’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. nşr. ‘Abdülmecîd Türkî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Gārbi’l-İslâmî, 1986.
Bâkıllânî, Kâdı Ebî Bekr Muhammed b. Et-Tîb. el-İnsâf fîmâ yecibu ı‘tikâduhu ve lâ yecûzü’lcehlu bihi. nşr. Muhammed Zâhid b. el-Hasân el-Kevserî. İkinci Baskı. yy: Dâru’t-Tevfîk en-Nemûziciyye, 1421/2000.
Bâkıllânî, Kâdı Ebî Bekr Muhammed b. Et-Tîb. el-İntisâr li-sıhhati nakli’l-Kur’ân ve’r-red ‘alâ men nehalehü’l-fesâd biziyâde ev noksân. 2 Cilt. nşr. Muhammed ‘Isâm el-Kudât. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1422/2001.
Bâkıllânî, Kâdı Ebî Bekr Muhammed b. Et-Tîb. et-Takrîb ve’l-irşâd fî usûli’l-fıkh. 3 Cilt. nşr. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenid. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1998/1418.
Bâkıllânî, Kâdı Ebî Bekr Muhammed b. Et-Tîb. İ‘câzü’l-Kurân. 2 Cilt. nşr. es-Seyyid Ahmed Sakr. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1971.
Bâkıllânî, Kâdı Ebî Bekr Muhammed b. Et-Tîb. Temhîdü’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. nşr. Şeyh ‘Imâdü’d-dîn Ahmed Haydar. Beyrût: Müessetü’l-Kütübi’l-Sekâfiyye, 1407/1987.
Baktır, Mustafa. “el-Burhân fî usûli’l-fıkh”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 634-635. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Ceylan, Mehmet Nezir. Bâkıllânî’nin et-Takrîb ve’l-İrşâdü’s-Sağîr Adlı Eserinde Emirve Nehiy. Yüksek Lisansa Tezi, Dicle Üniversitesi, 2017.
Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî. el-Burhân fî usuli’l-fıkh. nşr. ‘Abdül‘azîm Mahmûd ed-Dîb. 2 Cilt. yy.: Dârü’l-Vefâ, 1997.
Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî. Kitâbu’t-Telhîs fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdullâh Cevlem en-Neybâlî-Şübeyyir Ahmed ‘Ömerî. Beyrût: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1317/1996.
Çavuşoğlu, Ali Hakan. “en-Nevâdir ve’z-ziyâdât”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33: 30-33. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irâk Mâlikî Ekolü. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2004.
Çelik, Ahmet. “Mağrib’de Eş’arîliğin Yayılmasında Bâkıllânî ve Cüveynî’nin Etkisi”. V. Uluslar arası Şeyh Şâ‘bânî Veli Sempozyumu. ed. Mustafa Aykaç vd.. 493-499. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018.
Çelik, İmam Rabbani. “Şâriin Lafzın Manası üzerinde Tasarrufu: Mütekkellim ve Hanefî Usûl Geleneklerinde Şer‘î Hakikatler Meselesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 38 (2017). 7-43.
Demircan, Adnan. “Üçüncü Halîfe Osmân’a Yapılan Eleştirilere Bâkıllânî’nin Cevapları”. İstem. 8 (2006), 9-20.
Duman, Soner. “Usûlü’l-fıkh”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. 42: 218-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Erturhan, Sabri. “Ebü’l-Velîd el-Bâcî ve “İhkâmü’l-fusûl”ü”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/1 (2002). 235-248.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-Menhûl min ta’likâti’l-usûl. nşr. Muhammed Hasan Heyto. 3. Baskı. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1419/ 1998.
Gazzâlî. el-Mustasfâ min ‘ılmi’l-usûl. nşr. Hamza b. Züheyr Hâfız. 4 Cilt. yy: Şirketü’lMedineti’l-Münevvere, 2008.
Gençdoğan, Ahmet. “Bâkıllânî’nin Kelâm Metodolojisi”. Harran Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi Dergisi, 40 (Aralık 2018): 189-210.
Gölcük, Şerafeddin. “Bâkıllânî”.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4: 531-532, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî’nin el-İntisâr li-sıhhati nakli’l-Kur’ân’ı”. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi. 3/(Ankara, 1979), 129-132.
Gubrinî, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed. ‘Unvânü’d-dirâye fî men ‘urife mine’l-‘ulemâ fi’l-mieti’s-sâbi‘a bi bicâye. nşr. Âdil Nüveyhiz. Beyrût: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1969.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit, Târîhu Bağdâd, nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt.Beyrut: Dâru’l-Gārbi’l-İslâmî, 1422/2002.
Hentâtî, Necmeddîn, el-Mezhebü’l-Mâlikîbi’l-Gārbi’l-islâmî ilâ muntasafi’l-karni’l-hâmisi’l-hicrî, Tunus: Tebrü’z-Zamân, 2004.
İbn Asâkîr, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan b. Hibetullah, Tebyînü kezibi’l-müfterî fî mâ nüsibe ile’lİmâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1404.
İbn Ferhûn. Dibâcü’l-müzheb fî ma‘rifetie‘yâni ‘ulemâi’l-mezheb. nşr. Muhammed el-Ahmedi Ebu’n-Nûr. 2 Cilt. Kâhire: MektebetuDâri’t-Türâs, 1426/2005.
İbn Ferhûn. Dibâcü’l-müzheb fî ma‘rifetie‘yâni ‘ulemâi’l-mezheb. nşr. Muhammed el-Ahmedi Ebu’n-Nûr. 2 Cilt. Kâhire: MektebetuDâri’t-Türâs, 1426/2005.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü’l-e‘yân ve enbâuebnâi’z-zamân, nşr. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sâdır, 1971.
İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed b. Abdulhalîm, Muvâfakatu Sarîhi’l-Ma’kûl li Sahîhi’lMenkûl, (Beyrut: 1985).
İltaş, Davut. “Tenkîhu’l-fusûl”,Türkiye Diyânet İslâm Ansiklopedisi. 40: 453-454. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
İltaş. Davut “Fıkıh Usûlü Yazımında “Kelamcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi” Ayrımlaşmasının Mahiyeti Üzerine”. Bilimnâme. 172 (2009): 65-95.
İzmirli İsmail Hakkı, “Ebû Bekir Bâkıllânî”,Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 2/5-6 (1927), s. 137-172.
Kâdî İyâz, Musâ b. İyâd es-Sebtî, Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik li-ma’rifeti a‘lemi mezhebi Mâlik. nşr. Sa‘îd Ahmed E‘râb,. 8 Cilt. Rabat: Vizâretu'l-Evkâf el Mağribiyye, 1402/ 1982.
Karâfî, Şehâbeddîn. Zehîra. nşr. Muhammed Haccî. 14 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Gārbi’l-İslâmî, 1994.
Karafî, Şehânbeddîn. Nefâʾisü’l-uṣûl fî şerḥi’l-Maḥṣûl. nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali M. Muavvaz. Beyrut: yy., 1416/1995.
Karlığa, Bekir. “Gazzâlî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13:518-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Kaya, Eyüp Sait. “Mâlikî Mezhebi”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. 27: 519-535. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Kaya, Eyüp Sait. “Taklîd”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 461-465. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Koca, Ferhat. “Kâdı Abdülvehhâb”. Türkiye Diyânet İslâm Ansiklopedisi. 24: 113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Koloğlu, Orhan Şener. Kelâm Tarihine Giriş. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
Köksal, Asım Cüneyd – Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûl-i fıkıh”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 201-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Mahlûf, Muhammed. Şeceretü'n-nuri'z-zekiyye fî tabakati'l-Malikiyye. nşr. ‘Ali ‘Ömer. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1328/2007.
Muranyî, Miklos, Dirâsât fî mesâdiri’l-fıkhi’l-Mâlikî, nşr. MahmûdReşâd Hanefî, Beyrût: Dârü’l-Gārbi’l-İslâmî,1409/1988.
Nas, Taha. “İcmâ Teorisi ve Bâkıllânî’nin Etkisi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 17, 30 (2014/2): 1-38.
Nusayr, Muhammed. “Devru’l-Bâkillânî fî Telkîni’l-Esânîdi’l-Eş’ariyye bi Bilâdi’l-Mağrib”. elFikrü’l-Eşʿarî bi’l-Mağrib. haz. Cemâl Ilâl el-Buhtî. Rabat: er-Rabitatü’l-Muhammediyye li’l-Ulemâ’, 1438/2017.
Özen, Şükrü. “İsâ b. Ebân”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22: 481-482.İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Mahsûl fî ‘ılmi usûli’l-fıkh. nşr. Câbir Feyyâz el-‘Alvânî. 6 Cilt. yy: Müessesetü’r-Risâle, ty..
Sâdık, Gārîş, Mevkifu’l-Gazzâlî min ârâi’l-Kâdı Bâkıllânî min hilâli’l-Mustasfâ. Doktora Tezi, Vehrân Üniversitesi,2015/6.
Saltekin, Abdulbasıt. Bâkıllânî’nin et-Takrîb ve’l-İrşâd Adlı Eserinde Tahsîs Kuramı. Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, 2010.
Sânev, Kutub b. Mustafâ. Erâu’l-Kâdî Ebî Bekr el-Bâkıllânî ve Eseruhâ fî ‘ılmi usûli’l-fıkh. Yüksek Lisans Tezi. Melik Suûd Üniversitesi, 1992.
Süveysî, Muhammed. “İmrân el-Fâsî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 168-169. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Şa‘bân, Zekiyüddin. Fıkıh Usûlü. çev. İbrahim Kafi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Tunçbilek, Hasan Hüseyin. “Ebu Bekir Bâkıllânî Hayatı ve Bazı Kelâmî Görüşleri”.Harran Üniversitesiİlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 4, 1998.
Yıldırım, İlyas. Fıkıh Usûlünde Bâkıllânî’nin Gazzâlî’ye Tesiri (Hüküm Çıkarma Metodları Çerçevesinde). Yüksek Lisans Tezi, Rize Üniversitesi, 2008.
Yiğit, Metin. İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddîn Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. el-Bahrü'l-Muhît fî Usuli'l-Fıkh. 6 Cilt. yy: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1413/ 1996.