Duygular Bağlamında Din Duygusu ve Dinî Duygular

Dinî yaşayış bilişsel, duygusal ve davranışsal içeriklerle bir bütünlük arz etmektedir. Bireydeki din duygusu hem bilişsel hem de davranışsal boyuttaki birçok dinî davranışın kökeninde yer almaktadır. Dinî kuralların insan hayatında geniş ölçüde etkili olması, inancın duygusal karakteri ile yakından ilgilidir. Duyguları ile hareket eden bireyin, düşüncelerinin ve davranışlarının değişmesi oldukça zor gerçekleşmektedir. İnsanın dinine bağlılığı, inanılan dinin rasyonelleştirilme düzeyinden çok, din duygusuyla ilgilidir. Bu çalışmanın amacı, dinî inancın özünde yer alan din duygusunu duygular bağlamında incelemektir. Aynı zamanda dinî yaşayışa eşlik eden dinî korku, dinî sevgi, dinî ümit ve dinî bağlanma gibi dinî duyguların temel duygular zemininde nerede konumlanabileceğini belirlemeye çalışmak da bu çalışmanın amaçları içerisindedir. Amaca uygunluğu açısından teorik desenli bir yöntem benimsenmiş olup, literatür taraması ve elde edilen kaynakların analiz edilmesi ile konunun betimlenmesi planlanmaktadır. Yerli literatürde din duygusu ve dinsel yaşayışta tecrübe edilen dinî duyguların temel duygular ekseninde nasıl konumlanabileceğine yönelik çalışmalara rastlanılmaması, bu çalışmanın gerekçelerindendir. Fakat psikoloji ve din psikolojisi alanlarında din duygusuna dair çalışmaların kısıtlılığı, bu araştırmanın hem gerekçesi hem de konunun çalışılma güçlüğünün bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Din duygusunun farklı görüntüleri bazı din tanımlarında ve teorilerde de karşımıza çıkmaktadır. Dinin kökenlerine dair bazı teorilere bakıldığında bu teorilerin birtakım duygusal unsurlar içerdiği görülmektedir. Olay ve nesnelere canlılık atfedilmesi anlamına gelen animizm teorisinde korku, saygı ve yüceltme gibi duyguların varlığı dikkat çekmiştir. Natürizm teorisinde de benzer şekilde korku hissi ön plana çıkmaktadır. Fıtrat teorisinde doğuştan insanda bir din duygusunun varlığı vurgulanmakta, insanın bilişsel ve duygusal donanımları ile inanca hazır bir şekilde dünyaya geldiği savunulmaktadır. Dinî yaşayış içerisinde yoğun olarak tecrübe edilen güven, korku, umut, sevgi ve bağlılık gibi duygularla vicdan, merhamet ve adalet gibi ahlâkî duygular, din duygusunu besleyen önemli deneyimlerdir. Bu sebeple söz konusu duyguların din duygusuyla ilişkileri tasvir edilmeye çalışılmıştır. Literatür taraması ile ulaşılan kaynakların değerlendirilmesi sonucunda din duygusu ve dinî duygulara dair iki husus öne çıkmaktadır: Bunlardan ilki din duygusunun, bireyin kişiliğinde yer edinmiş dinî inancın aşkın bir özü olduğu yönündedir. İnsandaki bu özün din duygusu olarak ifade edilmesinin nedeni ise duygu ya da his kavramlarının, bu öz için kullanılabilecek en uygun anlamları içermesinden ileri gelmektedir. Din duygusu, insanın hem bilişsel hem de davranışsal aktivitesi ile işleyerek bireyin dinî yaşayışının niteliğini belirlemede önemli bir rol oynamaktadır. İkinci öne çıkan husus ise, dinî yaşayışta oluşan dinî duyguların temel duygular olmadığı, aksine sevgi, korku, ümit, bağlılık vb. temel duyguların özdeki din duygusu ile kombinasyonu neticesinde ortaya çıktığı fikridir. Bu duyguların ayırt edici yönü ise temel duygulara oranla daha derin ve daha uzun süreli hissedilmeleridir.

Religious Sentiment and Religious Emotions in Context of Emotions

Religious life is integrated with cognitive, emotional and behavioral content. The religious sentiment in the individual is at the root of many religious behaviors in both cognitive and behavioral dimensions. The wide influence of religious rules in human life is closely related to the emotional character of faith. It can be quite difficult to change the thoughts and behaviors of the individual acting with his emotions. The attachment of human to his religion is related to the sentiment of religion rather than the rationalization level of the religion believed. The aim of this study is to examine the religious sentiment which is at the core of religious belief in the context of emotions. It is also within the scope of this study where religious feelings such as religious fear, religious love, religious hope and religious attachment can be positioned in the context of basic emotions. Since it is considered suitable for the purpose, a theoretical method has been adopted and it is planned to describe the subject by literature review and analysis of the obtained sources. The reasons for this study are the lack of studies in the local literature about how religious emotions appearing in religious life and on the basis of basic emotions. However, the rarity of studies on the religious sentiment in the fields of psychology and psychology of religion can be considered both as a justification of this research and as an indicator of the difficulty of studying the subject. Different images of the religious sentiment appear in some definitions and theories of religion. When some theories about the origins of religion are examined, it is seen that these theories contain some emotional elements. The presence of emotions such as fear, respect and exaltation in the theory of animism, which implies vitality to events and objects, has attracted attention. Similarly, in the theory of naturism, fear comes to the fore. In the theory of disposition, there is an innate religious sentiment in human. It is argued that human beings are born in a way that is ready for faith with his cognitive and emotional abilities. The feelings of trust, fear, hope, love and attachment, which are experienced intensively in religious life, and moral emotions such as conscience, compassion and justice are important experiences that nourish the religious sentiment. Therefore, it is tried to describe the relationship of these feelings with the religious sentiment.As a result of the literature review, two issues regarding religious sentiment and religious emotions come to the fore: The first of these is that the religious sentiment is a transcendent essence of the faith in the personality of the individual. The reason why this essence in human is expressed as a religious sentiment is that the concepts of emotion or feeling contain the most appropriate meanings that can be used for this essence. The religious sentiment plays an important role in determining the quality of the individual's religious life by functioning with both cognitive and behavioral activity. The second point is that the religious feelings in the religious life are not the basic emotions, but rather the combination of the basic emotions such as love, fear, hope, loyalty with the religious sentiment. The distinctive aspect of these (religious) emotions is that they are felt deeper and longer lasting than basic emotions.

PDF

___

Adler, A. (2012). İnsan tabiatını tanıma (A. Yörükân, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Akalın, Ş. H. (2011a). Duygu. Türkçe sözlük içinde. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
Akalın, Ş. H. (2011b). Sevgi. Türkçe sözlük içinde. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
Akalın, Ş. H. (2011c). Umut. Türkçe sözlük içinde. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
Akçay, M. (2011). İnsanlığın ortak dinî temeli: Fıtrat. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(23), 143-170.
Alıcı, M. (2007). Dinler tarihinin batılı öncüleri. İstanbul: İz Yayıncılık.
Allport, G. W. (1950). The individual and his religion: A psychological interpretation. London: The Macmillan Company.
Allport, G. W. (1955). Becoming: Basic considerations for a psychology of personality. New Haven: Yale University Press Inc.
Allport, G. W. ve Ross, J. M. (1967). Personal religious orientation and prejudice. Journal of Personality and Social Psychology, 5(4), 432-443.
Ayten, A. (2013). Din psikolojisi: Dine ve maneviyata psikolojik yaklaşımlar. İstanbul: İz Yayıncılık.
Beit-Hallahmi, B. ve Argyle, M. (1997). The psychology of religious behaviour, belief and experience. London: Routledge.
Bovet, P. (1925). Le sentiment religieux et la psychologie de l'enfant. Neuchâtel: Delachaux et Niestlé.
Bovet, P. (1958). Din duygusu ve çocuk psikolojisi (S. Odabaş, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Budak, S. (2009a). Ahlak. Psikoloji sözlüğü içinde. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
Budak, S. (2009b). Nesne kalıcılığı. Psikoloji sözlüğü içinde. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
Cannon, W. B. (1927). The Lames-Lange theory of emotions: A critical examination and an alternative theory. The American Journal of Psychology, 39, 106-124.
Cevizci, A. (2003). Tabula rasa. Felsefe terimleri sözlüğü içinde. İstanbul: Paradigma Yayınları.
Challaye, F. (2005). Dinler tarihi (S. Tiryakioğlu, Çev.). İstanbul: Varlık Yayınları.
Cüceloğlu, D. (2012). İnsan ve davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Çağrıcı, M. (1989). Ahlâk. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde. (C. 2, ss. 1-9). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Draz, M. A. (Trz). Din ve Allah inancı (B. Karlığa, Çev.). İstanbul: Bir Yayıncılık.
Durkheim, E. (2009). Dinî hayatın ilk şekilleri (İ. Er, Çev.). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Egemen, B. Z. (1952). Din psikolojisi: Saha, kaynak ve metot üzerine bir deneme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Ekman, P. (1999). Basic emotions. T. Dalgleish ve M. Power (Eds.), Handbook of Cognition and Emotion içinde (s. 45-60). West Sussex: John Wiley & Sons Ltd.
Emmons, R. A. (2013). Duygu ve din (G. Göcen, Çev.). R. F. Paloutzian ve C. L. Park (Eds.), Din ve maneviyat psikolojisi: Temel yaklaşımlar ve ilgi alanları içinde (s. 469-502). Ankara: Phoenix Yayınevi.
Erikson, E. H. (2014). İnsanın 8 evresi (G. Akkaya, Çev.). İstanbul: Okuyan Us Yayınları.
Esed, M. (2002). Kur'an mesajı Meal-Tefsir (C. Koytak ve A. Ertürk, Çev.). İstanbul: İşaret Yayınları.
Esen Ateş, N. (2018). Şehit aileleri, gaziler ve gazi ailelerinde dinî başa çıkma: Adana örneği. Doktora tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
Fear. (2018). APA Dictionary of psychology içinde.: American Psychology Association. Erişim Tarihi: 13.12.2018, https://dictionary.apa.org/fear.
Ferran, Í. V. (2019). Religious emotion as a form of religious experience. The Journal of Speculative Philosophy, 33(Special Issue: The Religious Structure of Phenomena), 78- 101.
Folkman, S. (2010). Stress, coping and hope. Psychooncology, 19, 901-908.
Frankl, V. E. (2009). İnsanın anlam arayışı (S. Budak, Çev.). İstanbul: Okuyan Us Yayıncılık.
Freud, S. (1977). Endişe (L. Özcengiz, Çev.). İstanbul: Dergah Yayınları.
Freud, S. ve Breuer, J. (2001). Histeri üzerine çalışmalar (E. Kapkın, Çev.). İstanbul: Payel Yayınevi.
Fromm, E. (1990). Umut devrimi (Ş. Yeğin, Çev.). İstanbul: Payel Yayınevi.
Fromm, E. (1995). Sevme sanatı (Y. Salman, Çev.). İstanbul: Payel Yayınevi.
Furnham, A. (2008). Gerçekten bilmeniz gereken 50 psikoloji fikri (S. Ağıryürüyen, Çev.). İstanbul: Domingo Yayınevi.
Gazalî, E. H. M. b. M. (1981). İhyâu ulûmi’d-din (M. A. Müftüoğlu, Çev. C. 4). İstanbul: Pırlanta Yayınları.
Gerrig, R. J. ve Zimbardo, P. G. (2014). Psikoloji ve yaşam. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
Glock, C. Y. (2007). Dindarlığın boyutları üzerine. Y. Aktay (Ed.), Köktaş, M. E. içinde (s. 250- 271). Ankara: Vadi Yayınları.
Goleman, D. (2014). Duygusal zeka neden IQ'dan daha önemlidir? İstanbul: Varlık Yayınları.
Güngör, E. (2000). Ahlak psikolojisi ve sosyal ahlak. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Hayta, A. (2006). Anneden Allah’a: Bağlanma teorisi ve İslâm’da Allah tasavvuru. Değerler Eğitimi Dergisi, 4(12), 29-63.
Hazan, C. ve Shaver, P. R. (1998). Bağlanma: Yakın ilişkilerle ilgili araştırmalar için bir çerçeve. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 31(1), 1-49.
Hökelekli, H. (1996a). Din psikolojisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi.
Hökelekli, H. (1996b). Fıtrat. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (C. 13, ss. 47- 48). Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
İbn Arabi, M. (2005). İlahi aşk (M. Kanık, Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
James, W. (1884). What is an emotion? Mind, 9(34), 188-205.
James, W. (2002). The varieties of religious experience: A study in human nature (Centenary
Edition bs.). New York: Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group. James, W. (2017). Dinsel deneyimin çeşitleri: İnsan doğası üzerine bir inceleme (İ. H. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Järveläinen, P. (2008). What are religious emotions? W. Lemmens ve W. V. Herck (Eds.), Religious emotions: Some philosophical explorations içinde (s. 12-26). Newcastle: Cambridge Scholars Publishing
Jung, C. G. (2006). Analitik psikoloji (E. Gürol, Çev.). İstanbul: Payel Yayınevi.
Kara, M. (1997). Havf. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (C. 16). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Karaca, F. (2007). Dini gelişim teorileri. İstanbul: DEM Yayınları.
Karslı, N. (2013). İslamofobinin psikolojik olarak incelenmesi. Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 13(1), 75-100.
Kayıklık, H. (2010). Çocuğun inanma duygusunun diğer duygularla ilişkisi. K. Sandıkçı (Ed.), Çocuk Sorunları ve İslam Sempozyumu içinde. Ensar Yayınları.
Kayıklık, H. (2011a). Din psikolojisi: Bireysel dindarlık üzerine. Adana: Karahan Kitabevi. Kayıklık, H. (2011b). Tasavvuf psikolojisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Keillor, J. M., Barrett, A. M., Crucian, G. P., Kortenkamp, S. ve Heilman, K. M. (2002). Emotional experience and perception in the absence of facial feedback. Journal of the International Neuropsychological Society, 8, 130-135.
Kellenberger, J. (1980). Faith and emotion. Sophia, 19(3), 31-43.
Kirkpatrick, L. A. (1992). An attachment- Theory approach to the psychology of religion. The International Journal for the Psychology of Religion, 2(1), 3-28.
Kuşat, A. (2012). Bilişsel gelişim açısından din-fıtrat ilişkisi. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15(2), 35-53.
Lazarus, R. S. (1982). Thoughts on the relations between emotion and cognition. American Psychologist, 37(9), 1019-1024.
Lemmens, W. ve Herck, W. V. (2008). Modernity and the ambivalence of religious emotions. W. Lemmens ve W. V. Herck (Eds.), Religious emotions: Some philosophical explorations içinde (s. 1-11). Newcastle: Cambridge Scholars Publishing
Loewenthal, K. M. (2008). The psychology of religion: A short introduction. Oxford: Oneworld Publications.
Maslow, A. H. (1943). A theory of human motivation. Pschological Review, 50, 370-396.
McIntosh, D. N. (1996). Facial feedback hypotheses: Evidence, implications, and directions. Motivation and emotion, 20(2), 121-147.
Nelson, E. S. (2004). Schleiermacher on language, religious feeling, and the ineffable. Epoché, 8(2), 297-312.
Otto, R. (2014). Kutsala dair. İstanbul: Altıkırkbeş Yayınları.
Özbaydar, B. (1970). Din ve Tanrı inancının gelişmesi üzerine bir araştırma. İstanbul: Baha Matbaası.
Pargament, K. I. (1997). The psychology of religion and coping: Theory, research, practice. New York: The Guilford Press.
Peker, H. (2008). Din psikolojisi. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
Plotnik, R. (2009). Psikolojiye giriş (T. Geniş, Çev.). İstanbul: Kaknüs Yayınları. (Orijinal çalışma Introduction to psychology 2007 yılında yayımlanmıştır).
Plutchik, R. (2001). The nature of emotions. American Scientist, 89(4), 344-350.
Prinz, J. (2004). Which emotions are basic? D. Evans ve P. Cruse (Eds.), Emotion, Evolution, and Rationality içinde (s. 69-88). United Kingdom: Oxford University Press.
Reisenzein, R. (1983). The Schachter theory of emotion: Two decades later. Psychological Bulletin, 94(2), 239-264.
Ribot, T. A. (1897). The psychology of emotions. London: Walter Scott Ltd., Paternoster Square.
Ribot, T. A. (2014). Dinî duygu. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 7(13), 303-321.
Riddle, J. E. (1843). A Complete English-Latin dictionary. London: John Murray.
Roberts, R. C. (2003). Emotions: An essay in aid of moral psychology. New York: Cambridge University Press.
Scattolin, G. (2001). İslam tasavvufunda Allah sevgisi. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 5, 233-252.
Sharpe, E. J. (2000). Dinler tarihinde 50 anahtar kavram (A. Güç, Çev.). Bursa: Arasta Yayınları.
Starbuck, E. D. (1911). Psychology of religion: An empirical study of the growth of religious consciousness. London: The Walter Scott Publishing Co., Ltd.
Thouless, R. H. (1971). An introduction to the psychology of religion. Cambridge Cambridge University Press.
Titchener, E. B. (1914). An historical note on the James-Lange theory of emotion. The American Journal of Psychology, 25(3), 427-447.
Topçu, N. (2018). Ahlak. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Uludağ, S. (1991). Aşk. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (C. 4, ss. 11-17). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Uludağ, S. (2005). Muhabbet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (C. 30, ss. 386-388). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Uludağ, S. (2007). Recâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (C. 34, s. 502). Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
Ural, N. Y. ve Berg, A. L. (2019). From religious emotions to affects: historical and theoretical reflections on injury to feeling, self and religion. Culture and Religion, 20(2), 207-223. doi:https://doi.org/10.1080/14755610.2019.1603168
Vergote, A. (1999). Din, inanç ve inançsızlık (V. Uysal, Çev.). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
Watson, J. (1930). Behaviorism. London: Kegan Paul, Trench, Trubner and Company Limited.
Wilson, E. (2012). Emotions and spirituality in religions and spiritual movements. Maryland: University Press of America.
Wynn, M. (2005). Emotional experience and religious understanding: Integrating perception, conception and feeling. New York: Cambridge University Press.
Yapıcı, A. (1997). İslam’da tövbe ve dinî yaşayıştaki rolü. İstanbul: Beyan Yayınları.
Yavuz, K. (2012). Çocukta dinî duygu ve düşüncenin gelişmesi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Yavuz, K. (2013). Günümüzde inancın psikolojisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Yazıcı, A. (2006). William James'in Descartes'in duygu kuramına eleştirisi. Felsefe Dünyası (44), 146-158.