Ebû İshâk es-Sa’lebî’nin “Katla’l-Kur’an”ındaki Bazı Kıssaların Değerlendirilmesi

Hicri IV. asrın sonları ve V. asrın başlarında yaşamış olan müfessirimiz Ebû İshâk es-Sa’lebî’nin asıl ismi, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa’lebî/es-Seâlibî en-Nisâbûrî’dir (ö.427/1035). Nîsâbur/ Nîşâbur’da doğmuş ve orada vefat etmiş olan Ebû İshâk es-Sa’lebî, birçok hocadan ilim tahsil etmiş ve başta Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed el-Vâhidî olmak üzere birçok ilim ehli de ondan ilim tahsil etmiştir. İbn Hallikân ve Abdülgafîr b. İsmail el-Fârisî gibi birçok müfessir tarafından övgüye mazhar olan es-Sa’lebî, sağlam diyaneti ile ma’ruf olan bir şahsiyettir. Tefsir alanında şöhret kazanan es-Sa’lebî, başta “el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân” ile “Kitâbu’l-Arâis fî Kısası’l-Enbiyâ” isimli eserleri olmak üzere birçok eser telif etmiştir. Hicretin ilk yıllarından itibaren âlimler tarafından Kur’an ile ilgili çeşitli konularda eserler yazılmıştır. Bu eserlerin birçoğu bilim insanları tarafından ele alınmış, konuları ve muhtevaları herkesçe malum hale gelmiştir. Ancak bazı eserler ve konular var ki çok fazla gün yüzüne çıkmamış, incelenmemiştir. Bu eserlerden biri de “Kur’an Şehitleri” veya “Kur’an’dan Etkilenerek Ölenler” diye tercüme edebileceğimiz “‫القرآن‬ ‫قتلى‬ / Katla’l-Kur’an” isimli eserdir. Bizce bu eseri önemli kılan: a)Tefsir alanında bu başlık altında yazılmış tek eser olması, b) Muhtevası itibariyle de akla hayale gelmeyen ve hurafe denilebilecek seviyede enteresan/garip kıssalar içermesidir. Bundan dolayıdır ki bizde bu eseri içerik itibariyle inceleyip, bu alanda (tefsir) çalışmak isteyenlerin istifadesine sunmak istedik. Makaleyi ele alırken önce müellifin hayatı ve eserlerinden, daha sonra Katla’l-Kur’an üzerine yapılan çalışmalardan ve Katla’l-Kur’an’ın konusu ve ayetlerin muhtevası gibi başlıklar ele alınmış, daha sonra da kıssalardan bazı örnekler verilmiştir. Bu örnekler; korku namazı kılan bir genç, cinlerden biri, Emirü’l mü’minin Hz. Ömer’in ashabından bir genç, Lokman Hekim, bazı arifler-Allah dostları-, Nisabur halkı/ehlinden bir genç, şeklindedir. Bu tür kitapları önemli kılan bir başka nokta ise kitabın yazılış gayesidir. Ebu İshak es-Salebi, kitabı yazma gayesinin, Kur’an şehitlerini anması sebebiyle Allah’ın kendisine merhamet etmesi ve bağışlaması olduğunu ifade etmiştir. Eser her ne kadar alanında yazılmış tek eser olmuş olsa da, iyi bir vaiz ve hatip olan müellifin Müslümanları Kur’an’ı okumaya, anlamaya ve yaşamaya teşvik etmek amacıyla eserinde zikretmiş olduğu son derece akıl dışı, mantıktan uzak, garip, hurafe derecesine varan kıssaları iyice tetkik etmek gerekmektedir.

The Analysis of Some Stories in “Katla’l-Qur’an” (Written) by Abu Ishâq es- Sa’labî

The glossator Ebû İshâk es-Sa’lebî, born in the late 4th century(Hijri) and died in the early 5th century(Hijri), is Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa’lebî/es-Seâlibî en-Nisâbûrî (d.427/1035). Ebû İshâk es-Sa’lebî was born and died in Nîsâbur/ Nîşâbur, and he enlightened his knowledge base with the help of very masters of Islamic researches. He also taught lots of people including Ebû’l- Hasen Ali b. Ahmed el-Vâhidî. He was in the public eye with his great religious background, and he got a lot of compliments from famous glossator like İbn Hallikân and Abdülgafîr b. İsmail el-Fârisî. After es-Sa’lebî gained a reputation on hermeneutics, he published many works including “el-Keşf ve’l-beyân an Tefsîri’l-Kur’an,” “Kitâbu’l-Arâis fî Kısası’l-Enbiyâ.” From the begginings of hicrah, many kinds of books are written about Qur’an by ulama. Most of these books are handled and became famous and wellknown by people. But some of them are still unknown and unstudied. One of this books is Sa’lebi’s well-known book “‫القرآن‬ ‫قتلى‬ / Katla’l-Kur’an” “Kur’an Şehitleri,” as known as “Kur’an Şehitleri” or “Kur’an’dan Etkilenerek Ölenler.” Several features make this book very important, but we want to focus on a) being a book that is unique in hermeneutics for Islamic researches, b) including several anecdotes that some of them can be considered unimagined or superstition. There is an another point makes this article important is the purpose of writing this kind of books. Abu İshaq as-Salabi explains his writing purpose as getting Allah’s mercy and forgiveness when he mentions about martyrs of Quran. That’s why we analyzed this book with its content, and contribute to the hermeneutics researches. When we are handling with this article we discussed author’s life and his works, we also mentioned about works on “Katla’l-Kur’an” and it’s topics. Then we gave some examples from stories. These examples are; the young man who prays salat al khawf, someone from jinns, amirul müminin is a young man from the companions of Omar, Loqman the medicus, some wise men, a juvenile from Nishabur comunity. In spite of the fact that this book is the only example in its jenre, the writer who is a good preacher and imam narrated many fantastic, irrational and stranger stories. These narratives should be critisized and investigated.

PDF

___

Abdülbâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu ʿ cemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳur ʾ âni’l-Kerîm, İstanbul: 1982.
Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillah b. Mahmûd el-Hüseynî el-Âlûsî, Rûhu’l- me’ânî fî tefsîri’l-Kur’ani’l-a’zîm ve’s-seb’i’l-mesânî, Beyrut: Dârü’l-kütubi’l-ilmiyye, 1415/
Askalânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer el-‘Askalânî. Lisânü’l- Mîzân, Beyrut: Müessesetü’l-a’lemî li’l-metbû’at, 1971.
el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali Sabit b. Ahmed b. Mehdî el-Hatîb el-Bağdâdî. Târihu Bağdad, thk. Beşâr ‘Avâd Ma’rûf, 1. Baskı. Beyrut: Dârü’l-ğarbil’-İslâmî, 2002.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakâtu’l-Müfessirîn, Ankara, 1960.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhîm el-Cu’fî el-Buhârî, el-Câmiu’s-Sahîh (Sahîhi’l-Buhârî), Beyrut: Dârü İbn-ı Kesîr, 1987.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi, Ankara: Diyanat İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
Cerrahoğlu, İsmail, Tefsîr Usûlü, Elif Ofset, Ankara, 1979.
Ebû İsâ Muhammed b. İsa b. Sevre (Yezîd) et-Tirmîzî, el-Câmi’u’s-Sahîh (Sünen), İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî, el-Câmi’u’s-Sahîh, Mısır: trh.
Ebû Ne’îm Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. İshak b. Musa b. Mihrân el-İsbehânî. Hılyetü’l-Evliya ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, 4. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-‘Arabî, 1974.
ed-Dâvûdî, Şemsuddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtu’l-Müfessirîn, Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 2002.
el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbuddîn Yâkût b. Abdillah el-Hamevî er-Rûmî. Mu ʿ cemü’l-büldân ve Mu ʿ cemü’l-üdebâ ʾ , Beyrut: Dârü’l-Fikr.
İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyatu’l -a’yan ve enbâu ebnâi zaman, thk. Hasan Abbas, Beyrut: Dârü Sâdır, 1971.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut: Mektebetu’l-Meârif, 1990.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn b. Ahmed b. Muhammed b. Kuddâme el-akdisi. Kitabu’t-Tevâbîn, thk. Abdilkadir Arnavut, Dârü’l-kutubi’l-İlmiyye, 1987.
Karaman, Hayreddin v.dğr., Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yaynları, 2014.
Karaman, Hayreddin v.dğr.,Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
Karaman, Hayreddin v.dğr., Ebediyyet Yolcusunu Uğurlarken, 17. Baskı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, Müsned, Kahire: Dârü’l-hadîs.
İbn Tangrıberdî, Yusuf b. Tangrıberdî b. Ahdullah ez-Zâhirî Ebû’l-Mehâmis. en-Nücûmu’z- Zâhire fî Mülük Mısr ve’l-Kâhire, Nşr. Vezâretü es-Sekâfetü ve’l-İrşâdi’l-Kavmî. Mısr: Dârü’l-Kütüb, 2010.
İbn Teymiyye, Takıyyuddin Ahmed b. Abdulhalim. Mukaddime fî Usûli’t-Tefsîr, thk. Adnan Zerzûr, Dârü’l-Kur’ani’l-Kerim, Kuveyt 1971.
Katib Çelebi, Mustafa b. Abdillah Hacı Halife. Keşfu’z-zünûn, Beyrut: Daru’lkutubi’l-İlmiyye, 1992.
Mertoğlu, M. Suat. “Sa’lebî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 37: 28-29. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
en-Nîsâbûrî, Muhammed b. el-Huseyn b. Musa b. Halid b. Salim en-Nîsâbûrî Ebû Abdirrahman es-Selma. Tabakât’ı-Sûfiyye, thk. Mustafa Abdilkadir ‘Atâ, 1. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Mektebetü’l-İlmiyye, 1998.
es-Sa’lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa’lebî/es-Seâlibî en-Nîsâbûrî.
es-Sa’lebî, Katla’l-Kur’an, (thk. Nâsır b. Muhammed b. Osman el-Menî’), (Riyad: Mektebetü’l- ‘Übeykân, 2008).
es-Sa’lebî, el-Keşf ve’l-beyân an Tefsîri’l-Kur’an, thk. Ebû Muhammed b.‘Aşûr, 1. Baskı. Beyrut: Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2002.
es-Subkî, Ebu Nasr Abdulvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, thk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulvi - Mahmud Muhammed et-Tanâhî, Kahire: 1918.
es-Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-Müfessirin, thk. Ali Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1976.
es-Suyûtî, Celâluddin Abdurrahman. Buğyetu’l-Vüât, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye.
Şemsuddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz ez-Zehebî. Siyerü A’lâmü’n-Nübela’, 3. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
Türk, Nurdoğan. “Ebû İshâk Sa’lebî ve Eseri Katlâ el-Kur’ân”, Taras Shevchenko International Congress on Social Sciences- 2 (Türkiye-Ankara,02-03 Şubat 2019).Ed. Muntazır Mehdi- Sakina Bayramova, 558-566. Ankara: Türkiye, 2019.
Vâhidî, Ebu’l-Hasan Alî b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîru’l-basît, thk. Muhammed b. Sâlih b. Abdillah el-Fevzân, Riyad: Matbaatu Vizâreti’t-Ta’lîmi’l-Âlî, 2009.
ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l- Müfessirûn, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-Hadîs, 1976.
ez-Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm, Beyrut: Dârü’l-İlmiyyeti li’l-Melâyîn, 1989.