A Pre-Pottery Neolithic site in southeastern Anatolia: Papazgölü

Bu çalışma Çanak Çömleksiz Neolitik Papazgölü yerleşmesinin yüzey toplaması sırasında bulunan yontmataş buluntular ile ilişkilidir. Diyarbakır İli, Ergani İlçesi'nde yer alan Papazgölü Ergani Ovası'nın kuzey sınırında, ovanın kuzeyindeki dağ silsilesinin eşik bölgesinde bulunmaktadır (Özdoğan 1990: 461). İlk olarak 1988 yılında M. özdoğan ve ekibi tarafından yürütülen Diyarbakır İli yüzey araştırması sırasında tespit edilen höyüğün boyutları yaklaşık olarak 300x150 m'dir. Yüzey araştırması sırasında toplam 2053 adet yontmataş buluntu toplanmıştır. Bu toplama sırasında da seçim yapılarak sadece aletlerin değil, bulunan tüm parçaların toplanması yontmataş buluntular üzerinde teknolojik bir çalışma yapılmasına olanak sağlamıştır. Buluntuların %88'ini obsidiyen, % 11'ini çakmaktaşı ve % l'lik az bir oranını ise kuvars olanlar oluşmaktadır. Obsidiyen buluntuların kimyasal analizleri henüz yapılmamış olmakla birlikte, renk (zümrüt yeşili, kahverengi ve siyah) ve dokuları nedeniyle yerleşmeye Bingöl ve Nemrut obsidiyen yataklarından getirilmiş oldukları düşünülmüştür. Çakmaktaşı buluntular için de renk ve doku farklılığına göre hammadde ayrımları yapılmış ve çeşitli gruplar tanımlanmıştır. Buluntular teknolojik ve tipolojik açıdan değerlendirildiğinde, hammadde grupları açısından farklılıklar dikkati çekmektedir. Teknolojik açıdan obsidiyen daha çok dilgi endüstrisi, çakmaktaşı ve kuvars buluntular ise yonga endüstrisi ile ilişkilidir. Buna göre de yongalama teknikleri arasında farklılıklar olduğu anlaşılmaktadır. Benzer şekilde alet tipleri açısından da farklılıklar gözlenmektedir. Obsidiyen buluntuların yongalama teknikleri açısından bir çeşitlilikten söz etmek mümkündür. Bu teknikler baskı tekniğinin çeşitli uygulamalarını ve yanı sıra doğrudan vurma tekniğini içermektedir. Fakat bu tekniklerin bazılarının birbirleriyle ilişkili olması mümkündür. Baskı tekniği ile ilgili olan ürünler (dilgiler/dilgicikler) yüzey buluntuları içerisinde en fazla bulunan grubu oluşturmaktadır ve bu dilgiler olasılıkla yerleşmede bol miktarda bulunan mermi biçimli çekirdekler ile ilişkili olmalıdır. Bu dilgi/dilgiciklerin çok çeşitli boyutlarda olması baskı tekniğinin farklı uygulamalarına işaret etmektedir. Obsidiyen alet tipleri içerisinde en fazla bulunan grubu çok büyük bir oran ile Çayönü Aletleri oluşturmakta, bu aletleri sırasıyla kazıyıcılar, çentikli dilgi vongalar, ara parçalar, budanmış dilgiler, dişlemeli aletler ve sadece bir örnek ile köşeleri inceltilmiş dilgi takip etmektedir. Bunların yanı sıra ince dilgi kesitleri olarak adlandırılabilecek parçalara rastlanmıştır. Bu örnekler SBBF (Side Blow Blade/Flake) tekniğinin uygulandığını göstermektedir. Çakmaktaşı buluntular açısından da farklı yongalama tekniklerinin uygulandığını söylemek mümkündür. Bu teknikler içerisinde en fazla bulunan grubu doğrudan vurma tekniği uygulanarak yongalanan ürünler oluşturmaktadır. Bunların yanı sıra çok az sayıda olmakla birlikte baskı tekniğine ve olasılıkla dolaylı vurma tekniğine ait olabilecek bazı örneklere de buluntu grubu içerisinde rastlanmıştır. Bu teknikler ile farklı hammadde grupları arasındaki ilişki dikkat çekicidir. Özel bir deneyim gerektiren baskı tekniği, dolaylı vurma tekniği ve iki vurma düzlemli yongalama sistemlerine ait çok az sayıdaki örnek için sadece iyi kaliteli çakmaktaşları kullanılmıştır. Çakmaktaşı alet tipleri içerisinde en fazla bulunan grubu kazıyıcılar oluşturmakta, bunları orak bıçakları, kalemler, birer adet sırtlı dilgi ve okucu parçası oluşturmaktadır. Bu özellikleri ile Papazgölü, yontmataş buluntuları açısından Doğu Toros Neolitiğine ait tipik bir yerleşme özelliği göstermektedir. Yüzey buluntuları içerisinde hammadde olarak obsidiyen çakmaktaşlarına göre çok yüksek oranlardadır. Obsidiyen buluntular açısından baskı tekniği uygulanarak dilgi üretimine, çakmaktaşları açısından yonga üretimine yönelik yongalama sistemleri hakimdir. Okuçları ve okuçları ile ilişkili iki vurma düzlemli yongalama sistemleri yok denecek kadar az olarak karşımıza çıkmaktadır. Alet tipleri içerisinde baskın olan gruplar Çayönü Aletleri, kazıyıcılar ve orak bıçaklarıdır. Buluntu topluluğu içerisinde bunların yanı sıra Side Blow Blade/Flake (SBBF) tekniğinin örneklerine de rastlanmıştır. Tüm bu özellikleri nedeniyle yerleşmede Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin sonları (Geç PPNB sonları ve Final PPNB) ve belki de îlk Çanak Çömlekli Neolitik döneme ait tabakaların olması mümkündür. Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin son evresi olan Final PPNB ve Erken Çanak Çömlekli Neolitik dönem yontmataş buluntuları genel özellikleri ile bölgedeki yerleşmeler açısından benzerlik göstermektedir (Algül 2008). Papazgölü'nde her ne kadar yüzey buluntuları içerisinde çanak çömlek yer almasa da, İlk Çanak Çömlekli Neolitik dönemde çanak çömlek çok az bulunduğundan, yüzey buluntuları içerisinde rastlanmamış da olabilir. Bu nedenle yerleşmede bu evreye ait tabakaların olması da mümkündür1. Ancak bu sonuçların sadece yüzey buluntuları ile ilişkili olduğu unutulmamalıdır.

___

Algül Ç. 2008 Çanak Çömleksizden Çanak Çömlekti Neolitik Dönem'e Geçiş Sürecinde Obsidiyen Teknolojisi, istanbul University, the Institute of Social Sciences, Prehistory Section (Unpublished doctorat thesis), Istanbul.

Altınbilek, Ç. 2000 Çanak Çömleksiz Neolitik Çayönü Yerleşmesi'nin Doğalcam Kazıyıcı- larının İncelenmesi, istanbul University, the Institute of Social Sciences, Prehistory Section (Unpublished doctorat thesis), İstanbul.

Altınbilek-Algül, Ç. - L. Astruc - D. Binder - J. Pelegrin 2012 "Pressure Blade Production with a Lever in the Early and Late Neolithic of the Near East", P. Desrosiers (ed.), The Emergence of Pressure Blade Making. From Origin to Modern Experimentation, New York: 157-179.

Arimura, M. - N. Balkan-Atlı - F. Borrell - W. Cruells - G. Duru - A. Erim-Özdoğan -J. Ibanez - O. Maeda - Y. Miyake - M. Molist - M. Özbaşaran

2000 "A New Neolithic Settlement in the Urfa Region: Akarçay Tepe 1999", Anatolia Antiqua/Eski Anadolu VIII: 227-255.

Bader, N. O. 1993 "Tell Magzaliyah: an early Neolithic site in northern Iraq", N. Yoffee - J. J. Clark (eds.), Early Stages in the Evolution of Mesopotamian Civilization: Soviet Excavations in Northern Iraq, Tucson: 7-40.

Balcı, S. 2011 "Chipped Stone Industry of Aktopraklık C (Bursa): Preliminary Results", Anatolia Antiqua XIX: 1-11.

Balkan-Atlı, N. 1989 "LTndustrie Lithique de Boytepe (Turquie)", Paleorient 15/1: 87-90.

2005 "Höyücek Yontmataş Endüstrisi", R. Duru - G. Umurtak (eds.), Höyücek 1989-1992 Yılları Arasında Yapılan Kazıların Sonuçları, İstanbul: 130-137, Plate 182-202.

2007 "Çınaz III Obsidienleri (Doğu Anadolu) Genel Bir Değerlendirme", G. Umurtak - Ş. Dönmez - A. Yurtsever (eds.), Refik Duru'ya Armağan, İstanbul: 25-30.

Binder, D. 2007 "PPN Pressure Technology: Views from Anatolia", L. Astruc - D. Binder - F. BrioisXeds.), La diversite des systemes techniques des communautes du Neolithique pre-ceramique: vers la caracterisation des comportements sociaux, 5e colloque international sur les industries lithiques du Neolithique pre-ceramique, Antibes: 239-247.

Caneva, I. - A. M. Conti - C. Lemorini - D. Zampetti 1994 "The Lithic Production at Çayönü: A Preliminary Overview of the Aceramic Sequence", H. G. Gebel - S. K Kozlowski (eds.), Neolithic Chipped Stone Industries of the Fertile Crescent, Proceedings of the First Workshop on PPN Chipped Lithic Industries, Berlin: 253-266.

Cauvin, M.-C. 1988 "L'Industrie Lithique en Turquie Orientale au VIIe Millenaire", Ana- tolica XV: 25-35.

Cauvin, J. - O. Aurenche - M.-C. Cauvin - N. Balkan-Atli 1999 "The Pre-Pottery Site of Cafer Höyük", M. Özdoğan - N. Başgelen (eds.), Neolithic in Turkey, İstanbul: 87-103, Fig. 59-77.

Conolly, J. 1999 The Çatalhöyük flint and obsidian industry,Technology and Typology in context, BAR International Series 787, Oxford.

Harmankaya, S. - O. Tanındı - M. Özbaşaran 1997 TAY - Türkiye A rkeolojik Yerleşmeleri-2: Neolitik, İstanbul.

Inizan, M.-L. - M. Reduron-Ballinger - H. Roche - J. Tixier 1999 Technology and Terminology of Knapped Stone, Nanterre.

Inizan, M. L. - J. Tbcier 2001 "L'Emergence des Arts du Feu: le Traitement Thermique des Roches Siliceuses", Paleorient 26/2: 23-36.

Kozlowski, S. K. 1999 The Eastern Wing of the Fertile Crescent, BAR International Series 760, Oxford.

Maeda, O. 2009 The Materiality of Obsidian and the Practice of Obsidian Use in the Neolithic Near East, The University of Manchester, the Faculty of Humanities, (Unpublished doctorat thesis), Manchester.

Miyake, Y. 2011 "Salat Camii Yanı: A Pottery Neolithic Site in the Tigris Valley", M. Özdoğan - N. Başgelen - P. Kuniholm (eds.), The Neolithic in Turkey. New Excavations & New Research, İstanbul: 129-149.

Özdoğan, A. 2011 "Çayönü", M. Özdoğan - N. Başgelen - P. Kuniholm (eds.), The Neolithic in Turkey. New Excavations & New Research, Istanbul: 185-269.

Özdoğan, M. 1990 "1988 Yılı Diyarbakır Yüzey Araştırması", VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (Antalya, 18-23 Mayıs 1989): 459-481.

2002 "On Arrows and Sling Missiles: What Happened to the Arrows?" Asian, R. - S. Blum - G. Kasti - F. Schweizer - D. Thumm (eds.). Festschrift für Manfred Korfmann, Mauerschau Band 1, Verlag Bernhard Albert Greiner: 437-444.

Pelegrin, J. 2002 "Principes de la Reconnaissance des Methodes et Techniques de Taille", J. Chabot (ed.), Tell Atij, Tell Gudeda. Industrie lithique: Analyse tech-nologique etfonctionnelle, Üniversite Laval, Celat: 215-226.

2003 "Blade-Making Techniques from the Old World. Insights and Applications to Mesoamerican Obsidian Lithic Technology", K.G. Hirth (ed.), Mesoamerican Lithic Technology. Experimentation and Interpretation, Utah: 55-71.

2012 "New Experimental Observations for the Characterization of Pressure Blade Production Techniques", P. Desrosiers (ed.), The Emergence of Pressure Blade Making. From Origin to Modern Experimentation, New York: 465-500.

Redman, C. L. J982 "The Çayönü Chipped Stone Industry: the 1968 and 1970 Excavation Seasons", L. Braidwood - R. J. Braidwood (eds.), Prehistoric Village Archaeology in Southeastern Turkey, B.A.R. International Series 138, Oxford: 17-71.

Roodenberg, J. 1986 Le Mobilier en Pierre de Bouqras: Utilisation de la Pierre dans un Site Neolithique sur le Moyen Euphrate (Syrie), İstanbul.

Şaroğlu, F. 1989 "Jeoarkeoloji: Bazı Uygulamalar ve İlk Sonuçlar", Aksay Ünitesi Bilimsel Toplantı Bildirileri I, METU, Ankara, 23-25 November 1988, Ankara: 3-15.

Wilke, P. 1996 "Bullet-shaped microblade cores of the Near Eastern Neolithic: exper- imental replicative studies", S. K. Kozlowski - H. G. K. Gebel (eds.), Neolithic Chipped Stone Industries of the Fertile Crescent, and Their Contemporaries in Adjacent Regions, Studies in Early Near Eastern Production, Subsistence, and Environment 3, Berlin: 289-310.