TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE XVI. YÜZYILDA KOCAELİ SANCAĞI’NDA DİNÎ HAYATIN İZLERİ

Kocaeli Sancağı XVI. yüzyılda İznikmid (İzmit), Kandıra, Şile, Gegivize(Genivize) (Gebze), Yoros, İznik, Yalak-Abâd (Yalova) ve Ada (Adapazarı)kazalarından müteşekkildi. Kocaeli Sancağı’nın idari sınırları bugünkü Kocaeli,Sakarya ve Yalova illeri ile İstanbul’un Anadolu yakasında yer alan Üsküdar,Kartal, Beykoz ve Şile ilçelerini kapsamaktaydı.Kocaeli İstanbul ile Anadolu’yu karadan bağlayan yolların kavşak noktasıolması ile kara ulaşımı bakımından, burada bulunan limanları ile deniz ulaşımıbakımından tarih boyunca avantajlı jeopolitik bir konuma sahip olmuştur.Bunun yanında gemi yapımına elverişli ağaçların bol olduğu geniş ormanlıkalanlar bu coğrafyayı kıymetli hâle getiren başka bir unsurdu.Kocaeli coğrafyası Osmanlı Devleti’ne kuruluşunda beşiklik yapmışsahalardan biridir. Buradaki şehirlerde kurulan ilk Osmanlı medrese, cami,imaret ve zaviyeleri Osmanlı dinî, hukuki ve sosyal düşüncesini oluşturankurumlardı. Adı geçen kurumlar Kocaeli Sancağı’nı Osmanlı Devleti’ninkuruluş dönemi tarihi için farklı kılmaktadır. Bu makalede Kocaeli Sancağı’nabağlı şehir, kasaba ve köylerdeki cami, mescit, medrese, muallimhane, imaretve zaviye gibi dinî hizmetlerin yerine getirildiği müesseselerin adları tespitedilmiştir. Tahrir defterlerinde yer alan bu müesseseler ile kişi ve yer adlarındagörülen dinî unsurlar üzerinden hareketle sancaktaki dinî hayat hakkındadeğerlendirmeler yapılmıştır. Ayrıca Türk eğitim tarihi açısından mühim olanbu müesseselerin bulunduğu mahaller, bânileri, buralarda icra edilen hizmetlerüzerinde durulmuştur.

Traces of Religious Life in Kocaeli Sancak according to the Tahrir Records of the $16^{th}$ Century

Kocaeli Sanjak was composed of the districts of Iznikmid (Izmit), Kandira, Sile, Gegivize (Gebze), Yoros, Iznik, Yalak-Abad (Yalova) and Ada (Adapazari) in the 16th century. The administrative borders of Kocaeli Sanjak included the present provinces of Kocaeli, Sakarya and Yalova, and Üsküdar, Kartal, Beykoz and Şile, located on the Anatolian side of Istanbul. Kocaeli had an advantageous geopolitical location throughout the history in terms of land transportation, sea ports and sea transportation, as it is at the crossroads connecting Istanbul and Anatolia overland. In addition, the existence of large forest areas where trees suitable for shipbuilding were abundant was another factor that made this geography valuable. Kocaeli’s geography is one of the fields that cradled the Ottoman state in its establishment. The first Ottoman madrasas, mosques, imarats and zawiyas established in the cities here were the institutions that formed the Ottoman religious, legal and social thought. The mentioned institutions made Kocaeli Sanjak unique for the foundation of the Ottoman state. In this article, the names of the institutions where religious services such as mosques, masjids, madrasahs, teachers' houses, imarats and zawiyas in the cities, towns and villages of Kocaeli Sanjak have been identified. Based on the examination of these institutions in the tahrir records and the religious elements in the names of people and places, the study analyzes the religious life in the sanjak. In addition, it also deals with the places, their founders and the services performed at these institutions, which are important for the Turkish educational history.

PDF

___

BOA, Tapu-Tahrir Defterleri (TD), No: 438 (Yayınlanmış hali için bkz. 438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu (937/1530), II, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1994). KKA, Defter No: 49, 106, 579.
Andreasyan, Hrand Der, Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi (1608-1619), Baha Matbaası, İstanbul 1964; Everest Yayınları, İstanbul 2013.
Aşıkpaşaoğlu Tarihi, (Haz. A. Nihal Atsız), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme III. Kitap (Haz. Seyyid Ali Kahraman-Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
Hoca Sadettin Efendi, Tâcü’t-Tevarih, V, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşrî Tarihi, C. I., (Yay. Haz. Faik Reşit Unat, Mehmet A. Köymen), TTK Yayınları, Ankara 1995.
Oruç Bey, Oruç Beğ Tarihi (Osmanlı Tarihi 1288-1502), (Haz. Necdet Öztürk), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2008.
Tevârîh-i Al-i Osman Aşık Paşa-zâde Tarihi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1332.
Afyoncu, Erhan, “Rüstem Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C. 35, İstanbul 2008 s. 288-290.
Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2014.
Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1999’a), Alfa Basım Yayım, İstanbul 1999.
Aslanapa, Oktay, Osmanlı Mimarisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1996.
Ayverdi, Ekrem Hakkı, İstanbul Mi‘mari Çağının Menşe’i Osmanlı Mi‘mârisinin İlk Devri Ertuğrul, Osman, Orhan Gaazîler Hüdavendigâr ve Yıldırım Bâyezîd 630-805 (1230-1402), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1989.
Ayverdi, İlhan, Kubbealtı Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 2011.
Barkan, Ö. Lütfî, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler” , Vakıflar Dergisi, II, Ankara 1942, s. 279-304.
Can, Yılmaz, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.
Çetinkaya, H. Sibel, “Kütüphane Mimarisinin İki Önemli Eseri: Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi; Edirne Selimiye Camii Kütüphanesi, Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi, VI/I, (2006), s. 21-43.
Cansever, Turgut, Osmanlı Şehri, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
Çobanoğlu, Ahmet Vefa, “Yakub Çelebi Zaviyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul 2013, s. 280-281.
Demirel, Ömer, Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü, TTK Yayınları, Ankara 2000.
Demirel, Ömer, Osmanlı Dönemi Sivas Şehri ve Esnaf Teşkilatı, Sivas Belediyesi Kültür Yayınları, Sivas 1998.
Ergenç, Özer, Şehir, Toplum, Devlet Osmanlı Tarihi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013.
Ergenç, Özer, XVI. Yüzyıl Sonlarında Bursa, TTK Yayınları. Ankara 2014
Erpolat, Mehmet Salih, XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği’ndeki Yer İsimleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1999.
Erpolat, Mehmet Salih, “Tahrir Defterlerinde Yol Güvenliğine Dair Notlar (Diyarbekir Beylerbeyliği)”, CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri (14-16 Nisan 2011), C. III, İzmir 2011, s. 1396-1401.
Erpolat, Mehmet Salih, “Osmanlı Döneminden Cumhuriyet Dönemine Yoros Nahiyesi’nin Tarihi Coğrafyasında Meydana Gelen Değişmeler”, I. Çekmeköy Sempozyumu Tebliğler Kitabı Şehir Tarih, Toplum Gelecek (22-23 Ekim 2016), İstanbul 2017, s. 192-225.
Ertuğ, Zeynep Tarım, “İmaret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul 2000, s. 219-220.
Eyice, Semavi, “Osman Gazi ve Orhan Gazi Türbelerinin Eski Durumları ve Sonraki Yapıları Hakkındaki Bilgiler”, Uluslararası Orhan Gazi ve Dönemi Sempozyumu (8-9 Nisan/April 2011) Orhan Gazi ve Dönemi, Bursa 2011, s. 441-473.
Günay, Hacı Mehmet, “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42, s. 475-478. Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2000.
Güneş, Ahmet, “16. Yüzyılda Zaviyeler ve Gelir Paylaşımı”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 23, S. 36, (2000), s. 123-150.
Güneş, Ahmet, “16. ve 17. Yüzyıllarda İznikmid Şehri”, Gazi Akçakoca Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, C. I, Kocaeli 2015, s. 419-445.
Güneş, Ahmet, “Gelir Kaynaklarına Göre 16. Yüzyılda Yalakabad Kazası Vakıfları”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, (3-5 Nisan 2015), Kocaeli 2016, s. 1177- 1204.
Halaçoğlu, Yusuf, Osmanlıda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller), İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
Heyd, W., Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, (Çev. Enver Ziya Karal), TTK Yayınları, Ankara 2000.
Huart, Cl., “İmaret”, İslâm Ansiklopedisi, C. 5/2, MEB Yayınları, Eskişehir 1997, s. 985.
Kara, Mustafa, “Sultan Orhan Gazi Dönemi’nin Gönül Sultanları”, Uluslararası Orhan Gazi ve Dönemi Sempozyumu (8-9 Nisan/April 2011) Orhan Gazi ve Dönemi, Bursa 2011, s. 24- 37.
Kara, Mustafa, “Tekke”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul 2011, s. 368-370.
Kankal, Ahmet, XVI. Yüzyılda Çankırı, Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları, Çankırı 2011.
Karaca, Behset, XV ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Fakülte Kitabevi, Isparta 2002.
Kern, R.A., “Mescid”, İslâm Ansiklopedisi, C. 8, MEB Yayınları, Eskişehir 1997, s. 1-61.
Kazıcı, Ziya, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2003.
Köprülü, Fuat-Babinger, Franz, Anadolu’da İslamiyet, (Çev. Ragıp Hulusi; Haz. Mehmet Kanar), İnsan Yayınları, İstanbul 1996.
Lowry, Heath W., “Hersekzade Ahmet Paşa”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, (3-5 Nisan 2015), Kocaeli 2016, s. 21-22.
Ocak, Ahmet Yaşar-Suraiya Faruki, “Zâviye”, İslâm Ansiklopedisi, C. 13, MEB Yayınları, Eskişehir 1997, s. 468-476.
Öcalan, Hasan Basri, “Orhan Gazi Dönemi Derviş Zâviyeleri”, Uluslararası Orhan Gazi ve Dönemi Sempozyumu (8-9 Nisan/April 2011) Orhan Gazi ve Dönemi, Bursa 2011, s. 267- 284.
Öcalan, Hasan Basri-Sevim, Sezai-Yavaş, Doğan; Bursa Vakfiyeleri I, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa 2013.
Önkal, Ahmet-Bozkurt, Nebi, “Cami”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1993, s. 49-55.
Özcan, Abdülkadir, “Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 34, İstanbul 2007, s. 182-183.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, MEB Yayınları, İstanbul 1993.
Parlatır, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınları, Ankara 2011.
Sevim, Sezai, “Tahrir Defterlerindeki Muhassıl Deyimi Üzerine Bazı Bilgiler”, Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi (07-09 Nisan 1999), Konya 2000, s. 219-226.
Sevim, Sezai, “Orhan Gazi’nin Vakıfları (ve Desteklediği Vakıflar)”, Uluslararası Orhan Gazi ve Dönemi Sempozyumu 8-9 Nisan/April 2011 Orhan Gazi ve Dönemi, Bursa 2011.
Seyhan, Köksal, “Çoban Mustafa Paşa Külliyesi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, s. 351-354.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, Beş Şehir, MEB Yayınları, Ankara 2001.
Taş, Kenan Ziya; “XVI. Yüzyılda Bolu Sancağı’nda Zaviyeler ve Ulaşım Ağı”, CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri, C. III, İzmir 2011, s. 1503-1518.
Tuluk, Ömer İskender, “ Osmanlı Kent Kimliğinin Mistik Öğeleri: Dinî Yapılar ve Mezarlıklar”, Hece, S. 151/152/153, (Haziran, Temmuz, Ağustos 2009), s. 73-87.
Turan, Şerafettin, “Hersekzâde Ahmed Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul 1998, s. 235-237.
Turgut, Vedat, “XVI. Yüzyılın Sonlarında Kocaeli Sancağı’nda Demografik ve İktisadi Vaziyet”, Uluslararası Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, C. I, Kocaeli 2015, s. 315-416.
Türkiye’de Meskûn Yerler Kılavuzu, C. 2, Devlet Basımevi, Ankara 1947.
Uludağ, Süleyman, “Davud-ı Kayserî (öl. 751/1350)”, Uluslararası Orhan Gazi ve Dönemi Sempozyumu (8-9 Nisan/April 2011 Orhan Gazi ve Dönemi), Bursa 2011, s. 13-17.
Ünal, Mehmet Ali, Paradigma Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul 2011.
Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, TTK Yayınları, Ankara 2003.
Yörük, Doğan, “Anadolu’nun Sağ Kolu Üzerinde Bir Durak: Ereğli”, CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri (14-16 Nisan 2011), C. III, İzmir 2011, s. 1489-1502.
Yurdakul, İlhami, “Gebze Nahiyesi’nin Vakıf Karyeleri”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, (3-5 Nisan 2015), Kocaeli 2016, s. 1225-1254.