OSMANLILARIN BAĞDAT’TAKİ VELÎ TOPU: EBU HIZZÂME

Bağdat’ın Kanunî Sultan Süleyman tarafından 1534’te Osmanlı egemenliğinealınmasının ardından XVII. yüzyıl başlarında ortaya çıkan gelişmeler şehrin1624’te Safevîlerin eline geçmesiyle sonuçlanmıştır. Osmanlı Devleti’ninşehri geri almak için yaptığı sefer ve kuşatmalar başarısız olmuş, 1635’te ilkdoğu seferine çıkarak Revan ve Tebriz’i fethetmiş olan Sultan IV. Murad1638’deki uzun süreli muhasaranın ardından Bağdat’ı yeniden Osmanlıtopraklarına katmıştır.Sultan IV. Murad, berkitilmiş surlar ve istihkâmlarla savunulan Diclenehrinin kenarındaki şehrin kuşatılması için güçlü ordusuyla birlikte çokmiktarda kale döğen top getirmiştir. Bağdat kuşatmasında aktif olarakkullanılan büyük silahlardan bazıları geri götürülmeyerek muhafaza vemüdafaa için bırakılmıştır. Bağdat’taki Osmanlı topları I. Dünya Savaşı’ndaKûtü’l-Amâre harekâtı sırasında da kullanılmışlardır. Bunlar Bağdatönlerindeki faaliyetlerinden 278 yıl sonra tekrar savaşa katılmışlardır.Sultan Murad devrine ait Bağdat’taki Osmanlı toplarından birisi halk arasında“Ebu Hızzâme” olarak adlandırılmıştır. Bu ünlü kuşatma topu hakkında çeşitliinanış ve pratikler geliştiği gibi kutsiyet atfedilerek velî mertebesinde olduğukabul edilmiştir.Bu çalışmada, Ortadoğu’nun önemli stratejik merkezlerinden olan Bağdat’ınOsmanlılar tarafından yeniden alınmasına dair genel bir değerlendirmeyapılarak Osmanlı’nın bu topraklardaki müşterek yadigârı olarak günümüzeulaşabilen Bağdat’ın tarihî topuna ilişkin bilgiler ele alınmıştır.

Historical Sacred Cannon of Ottomans in Baghdad: Abu Khizzama

The continued events that emerged in the early 17th century after Baghdad was taken under the rule of the Ottoman Empire by Sultan Suleiman, the Law-giver, in 1534, finally led to the city’ fall into hands of Safavids in 1624. The Ottoman Empire’s campaigns and sieges to take the city back were unsuccessful; and Sultan Murad IV, who had conquered Yerevan and Tabriz in 1635, re-added Baghdad to the Ottomans lands after a long period of siege in 1638. Sultan Murad IV brought several artillery cannons with his powerful army to besiege the city on the edge of Tigris River, which was defended by the reinforced walls and fortifications. Some of huge cannons actively used in the Baghdad siege were not brought back and left for protection and defense of the city. These huge guns in Baghdad were used in the World War I during the besiege of a British Army garrison in the town of Kut Al-Amara. These historical cannons which joined the war again 278 years after their first operation in Baghdad. One of the Ottoman cannons in Baghdad, belonging to the Sultan Murad era, was publicly called “Abu Khizzama”. Various beliefs and rituals were developed about this famous siege cannon, and its site was accepted as sanctuary. This study, firstly presents a general assessment of the recapture of Baghdad, one of the most important strategic centers of the Middle East, by the Ottomans and then, discusses some information on the historical artillery gun of Baghdad, which survives today as the Ottoman legacy in these lands.

PDF

___

Arşiv Belgelerine Göre Kûtü’l-Amâre Zaferi, Devlet Arşivleri Genel Müd. yay., İstanbul 2016.
“Kûtü’l-Amâre Belgeleri”, Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, Yıl: 65, S. 137, Ocak 2016.
Abdülkadir Efendi, Topçular Kâtibi Abdülkâdir (Kadrî) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), Haz. Z. Yılmazer, C. II, Ankara 2003.
Ágoston, Gábor, “Ottoman Artillery and European Military Technology in the Fifteenth and Seventeenth Centuries”, Acta Orientalia Academiae Scientiorum Hungaricae, Tom. XLVII (1-2), 1994, s. 15-48.
Ágoston, Gábor, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Harp Endüstrisi ve Barut Teknolojisi (1450-1700)”, Osmanlı, C. 6, Ed. G. Eren, İstanbul 1999, s. 621-632.
Ágoston, Gábor, “Top”, TDVİA., C. XLI, İstanbul 2012, s. 240-242.
Ágoston, Gábor, Barut, Top ve Tüfek: Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi, Çev. Tanju Akad, İstanbul 2006.
Ágoston, Gábor, Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askeri Devrim Tartışmaları, Çev. Kahraman Şakul, İstanbul 2017.
Albayrak, Muzaffer-Engin, Vahdettin, Kûtü’l-Amâre Zaferi 1916, 2. Baskı İstanbul 1018.
Ali Vehbi [Aykota], Tarihçe-i Harb Üçüncü Alay Irak Cephesi Harbi-Irak Kanalı Silsile-i Muhârebâtı-Eski Türklere Nazaran Yeni Türklerin Cengâverliği, Haz. H. Babacan-S. Avşar, Ankara 2011.
Apak, Rahmi, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, Ankara 1988.
Aydın, Mustafa, “Revan”, TDVİA., C. XXXV, İstanbul 2008, s. 26-29.
Aydüz, Salim, “Osmanlı Devleti’nde Ateşli Silah Sanayii ve Top Döküm Teknolojisi (1453- 1566)”, Osmanlı, C. 6, Ed. G. Eren, İstanbul 1999, s. 633-645.
Aydüz, Salim, Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, Ankara 2006.
Aydüz, Salim, “Tophane”, TDVİA., C. XLI, İstanbul 2012, s. 253-256.
Aykut, Nezihi, “IV. Murad’ın Revan Seferi Menzilnâmesi” , İ. Ü. Ed. Fak. Tarih Dergisi, S. 34 (1984), s. 183-246.
Azamat, Nihat, “Kâdiriyye”, TDVİA., C. XXIV, İstanbul 2001, s. 131-136.
Baysun, M. Cavid, “Bağdad-Tarih”, İ.A., C. II, 5. Baskı İstanbul 1979, s. 195-211.
Bilge, Mustafa L., “Kûtül-Amâre”, TDVİA., C. XXVI, Ankara 2002, s. 502-503.
Çiftci, Erhan, Kut Almış Ordunun Zaferi Kutü’l-Amare Coğrafya-Askerler-Silahlar, İstanbul 2019.
DİA., “Irak-Irak Türkleri”, TDVİA., C. XIX, İstanbul 1999, s. 99-103.
ed-Düceylî, Kâzım, “Bazı Asâr-ı Bağdad-Tob Ebû Hazzâme/Culte Supertitieux des Muslumans au Canon Abou Khazzâmeh”, Bağdad fi Mecelle-i Lugati’l-Arab/Baghdad in Arab Language Journal, Kısım 1, Fasıl III (Şubat 1914), s. 119-135.
Emecen, Feridun, “Irakeyn Seferi”, TDVİA., C. XIX, İstanbul 1999, s. 166-167.
Eralp, T. Nejat, Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silâh Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Silâhlar, Ankara 1993.
Eren, Hasan, Türk Saz Şairleri Hakkında Araştırmalar I, Ankara 1952.
Erickson, Edward J., I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu-Çanakkale, Kutü’l-Amare, Gazze ve Megiddo Muharebeleri, Çev. K. Bağrıaçık, İstanbul 2009.
Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizini, 1. Kitap, Haz. O. Şaik Gökyay, İstanbul 1996.
Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi-Topkapı Sarayı Bağdat 305 Yazmasının TranskripsiyonuDizini, 4. Kitap, Haz. Y. Dağlı-S. Ali Kahraman, İstanbul 2001.
Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi-Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan 1457 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, 6. Kitap, Haz. S. Ali Kahraman-Y. Dağlı, İstanbul 2002.
Görgülü, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922 Balkan-Birinci Dünya ve İstiklâl Harbi, Ankara 1993.
Grant, Jonathan, “Osmanlı ‘Gerilemesini’ Yeniden Düşünmek: Osmanlı Devleti’nde Askeri Teknolojinin Yayılması (15. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Kadar)”, Çev. Salim Aydüz, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 19-20 (2011), s. 57-79.
Güngör, Salâhaddin, “Albay Muzaffer Tuğsavul Anlatıyor”, Kumandanlarımızın Harp Hatıraları, İstanbul 1937, s. 165-180.
Halaçoğlu, Yusuf, “Bağdat-Osmanlı Dönemi”, TDVİA., C. IV, İstanbul 1991, s. 433-437.
Halil Paşa, İttihat ve Terakkî’den Cumhuriyet’e Bitmeyen Savaş-Kütûlamare Kahramanı Halil Paşa’nın Anıları, Haz. M. Taylan Sorgun, İstanbul 1972.
Harb Mecmûası, Y. 1, S. 7, Mart 1332/1916.
Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Tarihi, Haz. Ş. Nezihi Aykut, C. II, Ankara 2004. İnalcık, Halil, “Hüsrev Paşa”, TDVİA., C. XIX, İstanbul 1999, s. 37-40.
İnbaşı, Mehmet, “Dördüncü Murad’ın Bağdat Seferi,” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 12 (1999), s. 277-287.
Kâtib Çelebi, Fezleke [Osmanlı Tarihi (1000-1065/1591-1655], C. II, Haz. Zeynep Aycibin, İstanbul 2016.
Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), Ankara 1993.
Köprülü, Orhan F., “Hâfız Ahmed Paşa”, TDVİA., C. XV, İstanbul 1997, s. 84-85.
Köprülüzade Mehmed Fuad, XVIInci Asır Saz Şairlerinden Kayıkçı Kul Mustafa ve Genç Osman Hikâyesi, İstanbul 1930.
Kucak, Ömer, Zafernâme (Tarihçe-i Feth-i Revan ve Bağdad), Afyonkarahisar Kocatepe Üniv. Sos. Bil. Ens., yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Afyonkarahisar 2007.
Küpeli, Özer, “Irak-ı Arap’ta Osmanlı-Safevi Mücadelesi (XVI-XVII. Yüzyıllar)”, History Studies-International Journal of History, C. 2 (Ortadoğu Özel Sayısı), 2010, s. 227-244.
Küpeli, Özer, Osmanlı-Safevi Münasebetleri (1612-1639), İstanbul 2014.
Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran Siyâsî Münasebetleri (1578-1612), İstanbul 1993.
Mantran, Robert, “Irak-Osmanlı Dönemi”, TDVİA., C. XIX, İstanbul 1999, s. 91-93.
Mehmed Emin, Kutü’l-Amare Hücum ve Muhasarası, Haz. S. Dumlupınar, Ankara 2016.
Murphey, Rhoads, The Functioning of the Ottoman Army Under Murad IV (1623-1639/1032- 1049): Key to Understanding of the Relationship Between Center and Periphery in Seventeenth Century Turkey, Chicago 1979.
Murphey, Rhoads, Osmanlı’da Ordu ve Savaş 1500-1700, Çev. M. Tanju Akad, İstanbul 2007.
Muzaffer, Erkanıharp Miralay, Irak Cephesinde Türk Topçuları-Harp Hatıraları ve Harp Tecrübeleri, İstanbul 1931.
Nâimâ Mustafa Efendi, Târih-i Nâimâ (Ravzatü’l-Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn, Haz. M. İpşirli, C. II, Ankara 2007.
Nasûhü’s-silâhî (Matrakçı), Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han, Haz. Hüseyin G. Yurdaydın, Ankara 1976.
Özcan, Abdülkadir, “Kemankeş Mustafa Paşa”, TDVİA., C. XXV, Ankara 2002, s. 248- 250.
Özcan, Abdülkadir, “Tayyar Mehmed Paşa”, TDVİA., C. EK-2, İstanbul 2016, s. 592-593.
Öztürk, Levent, “Etiyopya-Tarih”, TDVİA., C. XI, İstanbul 1995, s. 491-496.
Polat, Süleyman, IV. Murad’ın Revan Seferi Organizasyonu ve Stratejisi, Ankara 2015.
Polat, Süleyman, “IV. Murat Devri Doğu Seferlerinde Nehir Taşımacılığı ve 1638 Bağdat Seferinde Fırat Üzerinden Yapılan Nakliyat”, History Studies, S. 12/2, Nisan 2020, s. 577-593.
Rauf, Imad Abdul-Salam, The Historical Origins of Baghdad Districts, Trans. A. Khaleel Nasser, Rebuclic of Iraq Ministry of Culture, Bağdat 2013.
Sahillioğlu, Halil, “Dördüncü Murad’ın Bağdat Seferi Menzilnamesi (Bağdat Seferi Harp Jurnalı)”, Belgeler-Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C. II, S. 3-4 (1965), s. 1-35; Belgeler, C. XIII, S. 17 (1988), s. 43-81.
Selçuk, İlhan, Yüzbaşı Selâhattin’in Romanı, C. 1, 3. Baskı İstanbul 1979.
Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solak-zâde Tarihi, Haz. V. Çabuk, C. II, Ankara 1989.
Şimşek, Ali Rıza, Osmanlı Ordusunda 18. ve 19. Yüzyıllarda Yapılan Islahat Çalışmaları ve Bu Çalışmalarda Yabancı Uzmanların Rolü, Sakarya Üniv. Sos. Bil. Ens. yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Sakarya 2006.
Tadesse, Bantalem, “Manufacturing Emperor Tewodros’s Canon at Gafat”, Ethiopian eJournal For Research and Innovation Foresight (Ee-JRIF), 7/1 (2015), s. 66-87.
Townshend, Charles V. F., Irak Seferi ve Esaret, Sad. R. Ahıshalı, İstanbul 2007.
Uluçam, Abdüsselâm, “Abdülkâdir-i Geylânî Külliyesi”, TDVİA., C. I, İstanbul 1988, s. 239-240.
Uludağ, Süleyman, “Abdülkâdir-i Geylânî”, TDVİA., C. I, İstanbul 1988, s. 234-239.
Yıldırım, Nermin, Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin Zafername Adlı Eseri (Tarihçe-i Feth-i Revan ve Bağdad) Tahlil ve Metin, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniv. Sos. Bil. Ens., yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul 2005.
Yılmazer, Ziya, “Murad IV”, TDVİA., C. XXXI, İstanbul 2006, s. 177-183.
http://www.ata.tsk.tr/content/media/12/ka.pdf (Erişim: 28.08.2019)
https://www.military-history.org/articles/war-zone-abyssinia1868.htm/attachment/empor ers-mortar-sebastopol (Erişim: 09.04.2020)
https://www.almuraqeb-aliraqi.org/2017/12/14/97532/ (Erişim: 28.04.2020)
http://loc.gov/pictures/resource/matpc.16002/ (Erişim: 09.04.2020)
https://gramho.com/media/1889485004608067561 (Erişim: 09.04.2020)
https://static1.squarespace.com/static/56447bc0e4b032f47d5266e9/t/5b936a2e758d46c1 236451db/1536387657482/Iraq-History.pdf (Erişim: 24.04.2020)
http://archive.sakhrit.co/authorsArticles.aspx?AID=2961 (Erişim: 03.06.2018)
https://tr.pinterest.com/pin/425238389801398685 (Erişim: 06.10.2019)
https://twitter.com/iraqipic/status/641262871557439488 (Erişim: 12.03.2019)
https://twitter.com/iraqipic/status/874385144962043904 (Erişim: 15.09.2019)
https://twitter.com/IraqiPic/status/905527641545068548 (Erişim: 15.09.2019)
https://twitter.com/iraqipic/status/882993116260839426 (Erişim: 12.03.2019)
https://twitter.com/iraqipic/status/874385144962043904 (Erişim: 12.03.2019)
https://twitter.com/iraqipic/status/878365513776156672 (Erişim: 15.09.2019)
https://twitter.com/iraqipic/status/700633208447078401 (Erişim: 15.09.2019)
https://twitter.com/iraqipic/status/764556608345083904 (Erişim: 15.09.2019)
https://twitter.com/IraqiPic/status/628993106894004224 (Erişim: 15.09.2019)
https://twitter.com/iraqipic/status/641262871557439488 (Erişim: 15.09.2019)
https://twitter.com/baghdad_salam/status/834096809731563524 (Erişim: 28.04.2020)
https://www.prints-online.com/old-gun-abu-khazama-baghdad-iraq-14378480.html (Erişim: 12.03.2019)
http://zethio.blogspot.com/2014/03/visit-to-cannon-of-tewodros.html (Erişim: 28.04.2020)
https://fr-fr.facebook.com/Baghdad1/posts/10152301423227668/ (Erişim: 28.04.2020)