KİSRÂ SARAYINDAN KERBELÂ SAHRASINA: MİLLÎ-DİNÎ KİMLİK UNSURU VE TARİHÎ- MENKİBEVÎ FİGÜR ARASINDA MAKTELLERDE ŞEHRBÂNÛ

61/680 yılında vukû bulmuş Kerbelâ Olayı’nı tarihî bir vaka olarak ele alan Maktelü’l-Hüseyn’ler, zamanla özel bazı siyasî-dinî sebeplerin yanında genel olarak Müslüman halkların Resûlullâh’a ve onun Ehl-i Beyt’ine olan sevgisiyle, torununun az sayıda taraftarıyla birlikte acımasızca katledilmesinden duydukları acıyı birleştirdikleri duygu yüklü tarihî-edebî eserlere dönüştürülmüşler. Tarihî eserden tarihî-edebî esere geçiş sürecinde maktellere müellifinin görüşlerine paralel olarak, okuyan veya dinleyen kitlenin dinî, siyasî, millî ve kültürel beklentilerine uygun bazı unsurlar da eklenmiştir. İlk örnekleri Arapça yazılan Maktelü’l-Hüseyn’lere okuyucu ve dinleyici kitlenin zevkine uygun olarak eklenen en önemli gayr-i Arap kültür öğesi, Hz. Hüseyin’in eşi, Ali b. Hüseyin Zeynelâbidîn’in annesi olduğu ileri sürülen tarihî-menkibevî figürdür. Diğer isimlerinin yanında özellikle Farsça ve Türkçe maktellerde Şehrbânû olarak geçen bu şahsın Hz. Hüseyin’le evliliğinden vefatına kadarki olaylarla ilgili tarih kaynaklarında çelişkili bilgiler bulunmaktadır. Kaynaklardaki bu çelişkili bilgiler, Şehrbânû imajının ortaya konduğu en önemli tarihî-edebî tür olarak maktellerde de görülmektedir. Bu makalede döküman incelemesi yöntemi kullanılarak Ali b. Hüseyin’in annesiyle ilgili ilk dönem kaynaklarındaki tarihî bilgiler değerlendirilecektir. Ardından içerik analizi tekniğiyle Arapça, Farsça ve Türkçe belli başlı Maktelü’l-Hüseyn’lerdeki Şehrbânû imajı araştırılacaktır. Son olarak makalede karşılaştırmalı analiz yöntemi uygulanarak Şehrbânû örneğinden hareketle müslüman halkların müşterek tarihî-edebî türü olan maktel yazımına millî, dinî, siyasî ve kültürel unsurların etkisi araştırılacaktır.

FROM THE PALACE OF KISRĀ TO THE DESERT OF KARBALĀ: SHAHRBĀNŪ IN MAQTALS BETWEEN A NATIONAL-RELIGIOUS IDENTITY ELEMENT AND A HISTORICAL-LEGENDARY FIGURE

The Maqtal al-Ḥusayns, first written on the Karbalā Event (61/680) as a historical case, have been gradually transformed into emotional historical-literary works where along with some certain political-religious reasons, Muslims combined their love towards the Prophet Muḥammad and his family, as well as the pain they felt from the brutal murder of his grandson with a small number of his followers. During the process of transition from historical works to historical- literary ones, some elements in line with the religious, political, national and cultural expectations of the readers or listening audience were added to the maqtals, in parallel with the views of the author. The most important non-Arab cultural element according to the taste of the readers and listeners added to the Maqtal al-Ḥusayns, first examples were written in Arabic, is the historical- legendary figure claimed to be Ḥusayn ibn ʿAlī’s wife and ʿAlī ibn Ḥusayn Zaynalābidīn’s mother, among other names who is called Shahrbānū in Persian and Turkish maqtals. The information in the historical sources about the events related to her marriage to Ḥusayn ibn ʿAlī until her death is contradictory. This conflicting information from sources was also reflected in the maqtals, as the most important historical-literary genre in which the image of Shahrbānū was revealed. Using document analysis method this article will evaluate the historical information from the sources about ʿAlī ibn Ḥusayn’s mother. Then, with the content analysis technique, the image of Shahrbānū will be investigated within the contexts of major examples of Arabic, Persian and Turkish maqtals. Finally, applying the comparative analysis method and based on the example of the image of Shahrbānū, the article will investigate the effects of national, religious, political and cultural factors on the process of transformation of the maqtals as the common historical-literary form of the Muslim peoples.

PDF

___

ABBAS KUMMÎ,ibn Muhammed Rıza. Nefesü’l-mehmûn fî musîbeti Seyyidine’l- Hüseyni’l-Mazlûm, Beyrut: Dârü’l-Mehecceti’l-beydâ, 1992.
ALTUNMERAL, Mehmet vd. “Bir Maktel-i Hüseyn Örneği”. Sûfî Araştırmaları – Sufi Studies 1/1 (2010): 61-105.
AMIR-MOEZZI, Mohammad Ali. “Shahrbānū, Dame du Pays D’Iran et Mère Des Imams: Entre L’Iran Préislamique Et Le Shiisme Imamite”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 27 (2002): 497-541.
AZİZOVA, Elnure. Kerbelâ Vak’ası. İstanbul: Marmara Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
BAKÜHANLI, Abbaskulu Ağa. Riyâzü’l-Kudüs. Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enstitüsü, D-140. 1a-95a.
BEYHAKÎ, Ebü’l-Hasan Zâhirüddîn Ali b. Zeyd. Lübâbü’l-ensâb ve’l-elkâb ve’l- a‘kâb. thk. Seyyid Mehdi Recâî. 2 Cilt. Kum: Âyetullâhi’l-‘Uzmâ el- Mar‘aşî, 1990.
BORRUT, Antoine, “Remembering Karbalā: the construction of an early Islamic site of memory”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 42 (2015): 249-282.
BOYCE, Mary. “Bībī Shahrbānū and the Lady of Pārs”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies. London: the University of London, 30/1 (1967): 30-44.
CÂMİ-İ RÛMÎ (MISRÎ), Sa ‘âdetnâme. Millet, Ali Emiri Trh., 000326, 1a-411a.
DEĞİRMENCİ, Zühre. Der Beyân-i Sergüzeşt-i İmâm Hüseyin. Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
DÎNEVERÎ, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd. Ahbâru’t-tıvâl. thk. ‘Abdülmünîm Âmir. yy. ty.
EBÛ MİHNEF, Lût b. Yahyâ. Maktelü’l-Hüseyn ve masra‘u ehli beytihi ve ashâbihi fî Kerbelâ. Kum: Menşûrât-i Rızâ, 1391.
EREN, Hulusi. Dârendeli Kâtipzâde Bekâyî-Maktel-i Hüseyn: İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük Dizin. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
ERTEKİN, Ertuğrul. “Arapça, Farsça ve Türkçe Maktel-i Hüseyinler”, Âşinâ Dergisi 7/23-24 (2006): 79-107.
FÂZIL DERBENDÎ, Ağa İbn Abid ibn Ramazan. İksîru’l-‘ibâdât fî esrâri’ş- şehâde. thk. Şeyh Muhammed Cumabâdî. 3 Cilt. Manama: Şirketü’l- Mustafâ li’l-hademâti’s-sakâfiyye, 1994.
GÜLSÜM, Mehmet Akif. Yahyâ Bin Bahşî’nin Maktel-i Hüseyin adlı mesnevisi (İnceleme ve metin), Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
HACI NÛREDDÎN EFENDİ. Maktel-i Hüseyin. haz. Mehmet Karaarslan. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2012.
İbn KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdlulah b. Müslim. Fazlu’l-‘Arab ve’t-tenbîh ‘alâ ‘ulûmihâ. thk. Velîd Mahmûd Hâlis. Ebûzabî: el-Mecmaü’s-Sekâfî, 1998.
İbn KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Ma‘ârif. thk. Servet ‘Ukkâşe. Kahire: Dârü’l-Ma‘ârif, 1981.
İbn NEMÂ,Câfer b. Muhammed el-Hillî. Müsîrü’l-ehzân va münîrü sübüli’l- eşcân. Kum: Matba‘atü’l-Emîr, 1406.
İbn SA’D, Ebû Abdullah Muhammed. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 10 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
İbn ŞEHRÂŞÛB, Ebû Câfer Reşîdüddin Muhammed b. Ali. Menâkıbu âli Ebî Talib. thk. Yûsuf el-Bekâ’î. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Edvâ, 1412/1991.
İbn TÂVÛS, Ebü’l-Kâsım Radıyyüddîn Ali b. Mûsâ. el-Lühûf fî katle’t-tüfûf. Beyrut: Müessesetü’l-‘ilmiyyi li’l-matbû‘ât, 1414/1993.
İSFAHÂNÎ, Ali b. Hüseyin b. Muhammed Ebü’l-Ferec. Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn. thk. es-Seyyid Abbas Ahmed Sakr. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1946.
KÂŞİFÎ, Mevlânâ Kemâlüddîn Hüseyin b. Alî-i Beyhakî. Ravzatü’ş-şühedâ. thk. Hasan Zülfikârî – Ali Tasnimi. Tahran: Mu‘în, 1390.
KÜLEYNÎ, Ebû Câfer Sıkatü’l-İslâm. el-Usûl mine’l-Kâfî. thk. Ali Ekber el- Gaffârî. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1363.
LÂMİÎ ÇELEBÎ, Maktel-i Âl-i Resûl. thk. Ertuğrul Ertekin. İstanbul: Kevser Yayınları, 2012.
MECLİSÎ, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takî. Cilâu’l-‘uyûn. thk. Seyyid Alî İmâmyân), Kum: yy. ty.
MÜBERRED, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber. Kitâbü’l-Fâzıl ve’l-mefzûl. thk. Abdülazîz el-Meymenî. Kâhire: Dârü’l-kütübi’l- Mısriyye, 1995.
NAĞISOYLU, Möhsün, Seçilmiş Əsərləri, 2 Cilt. Bakı: Elm, 2017.
ÖZÇELİK, Kenan. “Lâmiî Çelebi’nin Kitâb-ı Maktel-i Âl-i Resûl’ü”. Bursalı Lâmiî Çelebi ve Dönemi Sempozyumu 2011: B ursa (ed. Bilal Kemikli – Süleyman Eroğlu) Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2011, 273-279.
ÖZÇELİK, Kenan. Aşık Çelebi: Ravzatü’ş-şühedâ tercümesi: İnceleme – metin. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2016.
ÖZÇELİK, Kenan. Yûsuf-ı Meddâh ve Maktel-i Hüseyn: İnceleme – Metin – Sözlük. Ankara: Ankara Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
ÖZİL, Sibel. “Maktel-i Hüseyinler Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 83 (2017): 31-48.
SAFFÂR KUMMÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan b. Ferrûh. Besâirü’d-derecât fî fazâili Âl-i Muhammed. thk. Müessesetü’l-İmâmi’l-Mehdî. 2 Cilt. Kum: İ‘timâd, t.y.
SAVANT, Sarah Bowen. The New Muslims of Post-Conquest Iran: Tradition, Memory, and Conversion, New York: Cambridge University, 2013.
SAYKALÎ. Ravzatü’ş-şühedâ: İnceleme – metin – dizin (I. bölüm 1-236). thk. Talip Yıldırım. 1 Cilt. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları, 2016.
STOREY, Charles Ambrose. Persian Literature: a bio-bibliographical survey. 2 Cilt. London: The Royal Asiatic Society, 1970-72.
ŞEYH MÜFÎD, Ebû Abdullah İbnü’l-Mu’allim Muhammed. el-İrşâd fî ma’rifeti hücecillâhi ‘ale’l-ibad, 2 Cilt. Beyrut: Müessese Âli Beyt ve ihyâu’t-turâs, 1429/2008.
ŞEYH SADÛK, Ebû Câfer Muhammed b. Ali b. Hüseyin. ‘Uyûnü ahbâri’r-Rızâ, 3 Cilt. yy.ty.
TABERÂNÎ. Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Muhammed. Maktelü’l-Hüseyn. thk. Muhammed Şecâ Dayfullâh. Küveyt: Dârü’l-evrâdi, 1412/1992.
TABERÎ, Muhammed b. Cerîr. Târîhü’t-Taberî: Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Beyrut: Dârü Süveydân, 1967.
TÜRKOĞLU, Serkan. “Türk Edebiyatında Maktel-i Hüseyinler ve Bekâî’nin Kitâb-ı Kerbelâ Mesnevisi”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 58, Erzurum 2017, 107-128.
YA’KUBÎ, İbn Vazıh Ahmed b. İshâk b. Cafer., Târîhu’l-Ya‘kubî, 3 Cilt. Necef: Mektebetü’l-Haydariyye, 1384/1964.
YÜKSEL, Yahya. Nevruz Bin İsa’nın Manzume-i Kıssa-i Kerbelası: Varak 70a- 139b. Ordu: Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.