İbn Teymiye’nin Vücûh ve Nezâir Tanımının Etkileri ve Sorunları

Öz Bugünkü bilgimize göre vücûh ve nezâir terimleriyle ilgili ilk tanımı İbnü’l-Cevzî yapmıştır. İbnü’l-Cevzî vücûh-nezâiri “bir kelimeden Kur’an’ın farklı yerlerinde farklı anlamların kastedilmesi” olarak tarif etmiş, ayrıca “vücûhun manaların, nezâirin lafızların adı olduğunu” belirtmiştir. Bu tanımın vücûh ve nezâir kitaplarının muhtevasının müşterek lafızlarla sınırlandırılmasına yol açtığını belirten İbn Teymiye, İbnü’l-Cevzî’nin tarifini eleştirmiştir. İbn Teymiye, söz konusu kitapların sadece müşterek lafızlarla ilgili olmadığını, bu kitaplarda müşterek lafızların yanı sıra mütevâtı lafızların da bulunduğunu belirtmiştir. Vücûhun müşterek lafızlarda, nezâirin mütevâtı lafızlarda bulunduğunu söyleyen İbn Teymiye, bugünkü bilgimize göre vücûh ve nezâirin tarifinde müşterek ve mütevâtı terimlerini kullanan ilk kişidir. İbnü’l-Cevzî’ye yönelttiği eleştiride İbn Teymiye haklı olmakla birlikte, kendi yaptığı tanım da çeşitli sorunlar içermektedir. Bu tarifin en önemli sorunu, vücûh ve nezâir literatürünün muhtevasıyla birebir örtüşmeyen “müşterek” ve “mütevâtı” terimlerini tanıma ithal etmesidir. Zira vücûh ve nezâir alanındaki eserlerde geçen vecih/vücûh tabirinin lafz-ı müşterekle, nazîr/nezâir tabirinin de lafz-ı mütevâtı ile birebir örtüşmediği görülmektedir. İlaveten İbn Teymiye’nin nezâir tarifinde kullandığı “elfâz-ı mütevâtıe”nin, vücûh ve nezâir literatüründe nezâir karşılığında değil, vücûh karşılığında kullanılması İbn Teymiye’nin vücûh-nezâir anlayışının bir diğer sorundur. Vücûh ve nezâir kitaplarında yer alan maddelerin, her zaman homojen bir şekilde lafz-ı müşterek ya da lafz-ı mütevâtı kategorisine girmemesi, onun yaptığı tanımın bu kitaplardaki muhteva açısından kapsayıcı olmadığının bir diğer göstergesidir. Bu makalede İbn Teymiye’nin vücûh ve nezâir tarifinin etkileri ve yol açtığı sorunlar üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Vücûh, nezâir, İbn Teymiye, lafz-ı müşterek, çokanlamlılık

PDF

___

Abdülâl Sâlim Mekrem. el-Müşterekü’l-lafzî fi’l-hakli’l-Kur’ânî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1996.
Abdülbâkî, Muhammed Fuad. el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-kerîm. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1984.
Albayrak, Halis. Tefsir Usûlü: Yöntem - Ana Konular - İlkeler - Teklifler. İstanbul: Şûle Yayınları, 1998.
Altuntaş, Halil. “el-Vücûh ve’n-Nezâir”. Diyanet İlmi Dergi 26/1 (1990): 13-29.
Aydın, İsmail. “Kur’anda Münferit Anlamlı Kelimeler”. EKEV Akademi Dergisi 16/53 (2012): 31-45.
Aydın, İsmail. Kur’ân’ın Filolojik Yorumu: Tarihsel Gelişim ve Sorunlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
Aydın, İsmail. “Kur’ân’la İlgili İlk Filolojik Çalışmaların Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/1 (2011): 37-63.
Bilgin, Abdülcelil. Kur’an’ı Tanımak: Tarih - Dil - Yorum. Ankara: Araştırma Yayınları, 2018.
Bureyk b. Sa‘îd, Âl-i Hâsin el-Karnî. Külliyyâtü’l-elfâz fi’t-tefsîr: dirâse nazariyye tatbîkiyye. Riyad: Merkezü âlemi’t-tıbâ‘a, 1426.
Celal el-Asyûtî. “Mukaddime”. Vücûhü’l-Kur’âni’l-kerîm. Celal el-Asyûtî. Beyrut: Kitâb nâşirûn, 2011.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1989.
Cerrahoğlu, İsmail. “Vücûhu’l-Kur’âna Dâir Bilinmeyen Yeni Bir Eser”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 15 (1967): 113-120.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2007.
Çalışkan, Mehmet. Tefsir Bilgileri (Kur’an Tarihi – Kur’an İlimleri – Tefsir Tarihi). Adana: Nobel Kitabevi, 2005.
Çetin, Esma. Dâmegânî’nin el-Vücûh ve’n-Nezâir İsimli Eserindeki Metodu. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2006.
Çetin, Mustafa. “Kur’an’da Vücuh ve Nazair”. Diyanet İlmi Dergi 27/3 (1989): 97-127.
Dâmegânî, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Muhammed. Kâmusu’l-Kur’ân (Islâhu’l-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm). Thk. Abdülaziz Seyyidü’l-Ehl. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1980.
Deliser, Bilal. Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2014.
Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
Divlekci, Celaleddin. “Kur’an’da Bazı Kelimelerin Kullanım Özelliklerine Dair Genel Kaideler”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/1 (2017): 86-104.
el-Mevlûdî b. İsmail Aziz. el-Müşterekü’l-lafzî ve tercemetü maâni’l-Kur’âni’l-kerîm: dirâse ve temhîd li mu‘cem Arabî-İncilîzî. t.y. https://islamhouse.com/ar/books/459964/.
Erin, Abdulvehap. Prof. Dr. M. Sait Şimşek’in Tefsirindeki Metodu. Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, 2013.
Eroğlu, Ali. Kur’ân Tarihi ve Kur’an İlimleri Üzerine. Erzurum: EKEV Erzincan Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, 2002.
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. Kitabü’l-‘ibâre (el-Mantık inde’l-Fârâbî adlı eserin içerisinde). Thk. Refîk el-Acem. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.
Gazâlî, Ebû Hâmid. el-Müstasfâ min ’ilmi’l-usûl. Thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. Cidde: eş-Şeriketü’l-Medineti’l-Münevvere li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, t.y.
Gazâlî, Ebû Hâmid. Makâsıdu’l-felâsife. Thk. Süleyman Dünya. Mısır: Dâru’l-maârif, 1961.
Gazâlî, Ebû Hâmid. Mi’yâru’l-İlm: İlmin Ölçütü. Trc. Ali Durusoy - Hasan Hacak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
Gezgin, Ali Galip. Tefsirde Semantik Metod ve Kur’ân’da “Kavm” Kelimesinin Semantik Analizi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
Gül, Ahmet. “Sahâbe Tefsirinde Dil Olgusu”. Kur’an ve Sahâbe Sempozyumu (Sivas, 22-23 Mayıs 2015). Ed. Hasan Keskin - Abdullah Demir. 197-214. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2016.
Güven, Şahin. Kur’an’ın Anlaşılmasında Çokanlamlılık Sorunu. İstanbul: İFAV, 2017.
Hind Şelebî. “Mukaddime”. et-Tesârîf. Hind Şelebî. Tunus: eş-Şirketü’t-Tunûsiyye, 1979.
Hudayrî, Muhammed b. Abdullah. Tefsîru’t-tâbiîn: arz ve dirâse mukârene. Riyad: Dâru’l-vatan li’n-neşr, 1999.
İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya. Mekâyîsü’l-lüga. Kahire: Dâru’l-hadîs, 2008.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed. es-Savâ‘iku’l-mürsele ‘ale’l-cehmiyye ve’l-muattıla. Thk. Ali b. Muhammed ed-Dahîlûllah. Riyad: Dâru’l-âsıme, t.y.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Telhîsu Kitâbi’l-Makûlât: Kategoriler Kitabının Orta Şerhi. Trc. Salih Yalın. Ankara: Elis Yayınları, 2017.
İbn Teymiye, Takıyyüddin Ahmed. Mecmû‘u fetâvâ. Thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. Medine: Mücemmau’l-Melik Fahd, 2004.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemalüddin. Nüzhetü’l-a‘yüni’n-nevâzır fî ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir. Thk. Muhammed Abdülkerim Kazım er-Râzî. Beyrut: Müessesetür’r-Risâle, 1987.
İbnü’l-Mevsılî, Muhammed. Muhtasaru’s-savâ‘ikı’l-mürsele ‘ala’l-cehmiyye ve’l-mu‘attile. Thk. Hasan b. Abdurrahman el-‘Alevî. Riyad: Mektebetü advâi’s-selef, 2004.
Kara, İrfan. Kur’an’ın Anlaşılmasında Eşanlamlılık Sorunu. Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, 2017.
Karagöz, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci -Nezâir’in ‘Eşanlamlılık’ Olarak Tanımlanması Sorunu-”. Tarihte ve Günümüzde Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulü (İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Araştırmaları Yaz Akademisi I, 18-23 Ağustos 2008 İstanbul). 441-475. Ankara: Özkan Matbaacılık, 2009.
Karataş, Ali. İmâm Mâtürîdî: Kur’ân’ı Kur’ân’la Te’vîl (İmâm Mâtürîdî’nin Kur’an Anlayışı ve Kur’ân’ı Kur’ân’la Te’vîl Yöntemi). İstanbul: Yesevi Yayıncılık, 2014.
Karataş, Ali. “Kur’ân’da Çokanlamlı Kelimelerde Anlamın Tayini Meselesi -Savaş Ayetleri Bağlamında Fitne Kavramı Örneği-”. Marife: Bilimsel Birikim 13/1 (2013): 67-87.
Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdullah Hacı Halife. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-funûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
Kaya, Mehmet. İ’râb Değerlendirmelerinin Kur’an’ın Anlaşılmasındaki Rolü -Zemahşerî Örneği-. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.
Kılıçarslan, Mehmet. Zâdu’l-Mesîr Bağlamında İbnu’l-Cevzî’nin Tefsir Metodu. Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2016.
Kurt, İsmail. “Kur’ân Lügatlerinin Doğuşu ve Gelişimi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 45 (2017): 81-122.
Macit, Muhittin. “Teşkîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 567-568. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
Mertoğlu, Mehmet Suat. “Vücûh ve Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 141-143. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
Muhammed el-Mısrî. “Mukaddime”. el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’l-elfâzi’l-Kur’ân elletî terâdefet mebânîhâ ve tenevve‘at meânîhâ. Muhammed el-Mısrî. Dımaşk: Sa’düddîn li’tibâ‘a ve’n-neşr, 1984.
Muhammed Osman. “Mukaddime”. el-Vücûh ve’n-nezâir. Muhammed Osman. Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye, 2007.
Müsâid b. Süleyman, Nâsır et-Tayyâr. et-Tefsiru’l-lügavî li’l-Kur’âni’l-kerîm. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1422.
Okiç, M. Tayyip. Tefsir Notları (Teksir). Konya: Yüksek İslam Enstitüsü, 1966.
Okiç, M. Tayyip. Tefsir ve Hadis Ders Notları. Thk. Muhammet Abay - ve Hayati Yılmaz. Ankara: Atlas Yayınları, 2017.
Okuyan, Mehmet. Çokanlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2015.
Öğmüş, Harun. “es-Savâiku’l-Mürsele Adlı Eseri Çerçevesinde İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Yorum Anlayışı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18 (2008): 67-97.
Öğmüş, Harun. Kur’ân İlimleri ve Tefsir Tarihi. Trc. Halil Aldemir. İstanbul: İFAV, 2015.
Paçacı, Mehmet. Kur’ân’a Giriş. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları (İSAM), 2006.
Rûmi, Fehd b. Abdirrahman b. Süleyman. Buhûs fi Usûli’t-Tefsîr ve Menâhicihî. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1419.
Sırakaya, Selma. Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsiri ile el-Vücûh ve’n Nezâir Adlı Eserinin Mukayesesi. Hitit Üniversitesi, 2013.
Sümertaş, Burhan. “Kavram Çalışmalarına Katkıları Açısından Belli Başlı Kur’ân Sözlükleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/36 (2012): 131-168.
Süyûtî, Celaleddin. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2002.
Taşköprîzâde Ahmed Efendi. Miftâhü’s-saâde ve misbâhü’s-siyâde fî mevzûati’l-ulûm. Thk. Kamil Kamil Bekrî - ve Abdülvehhab Ebü’n-Nûr. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1968.
Turgut, Ali. Tefsir Usûlü ve Kaynakları. İstanbul: İFAV, 1991.
Türcan, Selim. “Özgün Bir Nakil Biçimi Olarak Vücûh ve Nezâir Edebiyatı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/18 (2010): 99-124.
Yaldızlı, Hasan. “‘Vücûh’ ve ‘Nezâir’ Hakkında Yapılan Tanımlara Dair Bir Değerlendirme”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 31 (2014): 1-33.
Yaldızlı, Hasan. Vücûh ve Nezâir İlmi ve Mukâtil b. Süleyman’ın el-Vücûh ve’n-Nezâir Adlı Eseri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
Yalın, Salih. İbn Rüşd Felsefesinde Kategoriler. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
Zerkeşî, Bedreddin. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülkadir Abdullah el-Ânî - ve Ömer Süleyman Eşkar. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1992.
Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Zeki Muhammed Ebû Serî‘. Riyad: Dâru’l-Hadâra li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 2006.
Zertürk, Hidayet. Ulûmu’l-Kur’ân ve Tefsir Usûlü. İstanbul: Ravza Yayınları, 2012.