tarı- Fiili ve Türevleri Üzerine

Bu makalede Türk tarım terminolojisinin iki temel teriminden biri olan tarı- fiili ve metinlerde tanıkladığımız bu fiilin türevleri olan tarın- "(toprak) işlemek", tarıl- "ekilmek", tarıt"tohum saçmak; tarlayı ekip biçmek, ektirmek; dağıtmak", tarıtdur- "ektirtmek" ve tarımsın- "ekin eker görünmek" fiilleri üzerinde durulmuştur. Fiilin, runik harfli Türkçe metinler, Budist ve Maniheist çevre Türkçe metinler ile İslami çevre Türkçe metinlerdeki kullanım alanının belirlenmesi için çok geniş bir korpus taraması yapılmıştır. Fiilin modern Türk dili alanındaki durumlarına da değinilmiştir. Makaledeki amaç, hem Türk tarımının temel fiillerinden biri olarak karşımıza çıkan tarı- fiilinin kullanım alanlarını; hem de Türk tarım araştırmalarında dil malzemesinin ne kadar önemli olduğunu okuyucuya göstermektir

On the Verb tarı- and its Derivations

This article focuses on the verb tarı-, which is one of the two fundamental terms of Turkish agricultural terminology, and explores its derivations, which are tarın- "to cultivate (the land)", tarıl- "to be sown", tarıt- "to scatter seeds; to sow the field, to have the field sown; to scatter", tarıtdur- "to make the field sown" and tarımsın- "to appear to be sowing seeds". A comprehensive corpus review has been conducted to identify the usage of the verb in Turkish texts using runic letters as well as in Turkish texts found within Buddhist, Manicheist and Islamic contexts. The study also discusses the verb within the context of modern Turkish. In this way, the article aims to demonstrate the usage areas of the tarı- verb on the one hand and the significance of linguistic material in Turkish agricultural research on the other.

PDF

___

Agişiv, İ. M. vd. (1993). Başkort Tilinin Hüzligi. C. I-II. Moskva: Russkiy Yazık.
Ağca, Ferruh (2006). "Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerin Tarihlendirilme- sinde Kullanılan Ölçütler". Türkbilig 12: 3-37.
Ahterî Kebir/Arapça-Türkçe Büyük Lûgat (ty). İstanbul: Meral Yay.
Akalın, Şükrü Haluk, N. Kurpeşvo ve N. Tannagaşeva (1995). Şor Türkçesi Sözlüğü. Adana: Türkoloji Araştırmaları.
Arat, Reşid Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig I: Metin. İstanbul: TDK Yay.
_____, (1979). Kutadgu Bilig III-İndeks. Haz. Kemal Eraslan vd. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
_____, (1992). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki Atebetü'l-Hakayık. Ankara: TTK Yay.
_____, (1994). Kutadgu Bilig II-Tercüme. 6. baskı. Ankara: TTK Yay.
Ata, Aysu (1998). Nehcü'l-Ferâdîs, Uştmahlarnıng Açuk yolı. III Dizin-Sözlük. Ankara: TDK Yay.
Atalay, Besim (1940-1943). Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi. I-II-III-IV. Ankara: TDK Yay.
_____, (1945). Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: TDK Yay.
Bammatova, Z. Z. (1969). Kumıksko-Russkiy Slovar'. Moskva: Sovetskaya Entsi- klopediya izdatelstvosu.
Baskakov, N., A. vd. (1974). Karaimsko Russko Pol'skiy Slovar'. Moskva: İzda- tel'stvo Russkiy Yazık.
Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya'da Bulunmuş Kur'an Tefsirinin Söz Varlığı (XII-XIII. Yüzyıllar). Çev. Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu. An- kara: TDK Yay.
CC = Grİnbech, Kaare (1942). Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Kopenhagen: Einer Munksgaard.
Dankoff, Robert, and James Kelly (1982-1985). Mahmud al-KaşŞari. Compendi- um of the Turkic dialects (Diwan luŞat at-turk). Ed. and transl. with intro- duction and indices. P. 1-3. Harvard University.
Devellioğlu, Ferit. (1990). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. 9. baskı, Ankara: Aydın Kitabevi.
Doerfer, Gerhard (1963-75). Türkische und Mongolische Elemente im Neuper- sischen. I-IV. Wiesbaden.
_____, (1982). "Zum Vokalismus nichterster Silben im Alttürkischen". Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes (WZKM) 74: 103-128.
Eckmann, Janos (1995). Nehcü'l- Ferâdis. Cennetlerin Açık Yolu I - II. (Metin). Haz. S. Tezcan, H. Zülfikar, Ankara: TDK Yay.
ED = Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford.
EDAL = Starostin, Sergei, Anna Dybo ve Oleg Mudrak (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Handbook of Oriental Studies, Section Eight, edited by Denis Sinor and Nicola Di Cosmo. London-Boston: Brill Publications.
Erdal, Marcel (1991). Old Turkic word formation. A functional approach to the lexicon. Bd. 1-2. (Turcologica 7). Wiesbaden.
Fedotov, M. P. (1996). Étimologiçeskiy Slovar' Çuvaşskogo Yazıka, Tom I-II. Çe- boksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk.
Gül, Bülent (2004). Eski Türk Tarım Terimleri. Doktora Tezi. Ankara: Hacet- tepe Üniversitesi.
_____, (2008). "Eski Türk Tarım Terimlerinin Metaforlu Kullanımları Üzerine". Uluslararası 2. Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri, Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi. Ankara: TDK Yay. 291-308.
_____, (2009). "äk- "ekmek" ve Türevleri Üzerine". International Journal of Cen- tral Asian Studies 13: 291-316.
Hamilton, James. (1998). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası. Ankara: Simurg Yay.
Hamzayev, M. vd. (1962). Türkmen Dilini? Sözlügi. Aşgabat: Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyasınıñ Neşiryatı.
Jarring, Gunnar (1964). An Eastern Turki-English Dialect Dictionary. Lund: C.W.K. Gleerup.
Kamus-ı Türkî. (1317). İstanbul: İkdâm Matbaası.
Kara, Georg (2001). "Majar xel dex Mongoltoi tösöötei ügsiin uçir." Mongolica 11 (32): 54-61.
Kara, Georg und Peter Zieme (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas "Tiefer Weg" von Sa-skya Pan?ita und der Ma?jusinamasamgiti. (Berliner Turfan-Texte VIII). Berlin: Akademie Verlag.
Kaya, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK Yay.
KR = İbni Mühenna, Cemalüddin (1340). Kitabu Hilyeti'l-İnsan ve Hilbeti'l- Lisan. Haz. Kilisli Rifat. İstanbul: Matbaa-i Amire.
Koç, Kenan vd. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
Kök, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur'an Tercümesi (TİEM 73, 1v-235v 2). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
MaitrH V. = Das Zusammentreffen mit Maitreya. Die ersten fünf Kapitel der Hami- Version der Maitrisimit. (1988). In Zusammenarbeit mit Helmut Eimer und Jens Peter Laut herausgegeben, übersetzt und kommentiert, Geng Shimin und Hans-Joachim Klimkeit. Bd.1-2. Wiesbaden: Harrassowitz.
MaitrH X. = Geng Shimin, H. J. Klimkeit und J. P. Laut (1987). "'Der Herabstieg des Bodhisattve Maitreya vom Tusita-Götterland zur Erde'. Das 10. Kapitel der Hami-Handschrift der Maitrisimit". Altorientalische Forschungen 14: 350-376.
Molnar Adam and Peter Zieme (1989). "Ein weiterer uigurischer Erntsegen.", Altorientalische Forschungen 16: 140-152.
Mutçalı, Serdar (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yay.
Müller, Friedrich Wilhelm Karl (1910). Uigurica II. Berlin: AKPAW.
Naskali, Emine Gürsoy ve Muvaffak Duranlı (Haz.) (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay.
Necip, Emir Necipoviç (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev. İklil Kurban. Ankara: TDK Yay.
NevayiL. = Alişer Navåiy Asarlari Tilining İzåhli Lugati. (1983). I, II, III, IV. Tåşkent: Yy.
Özyetgin, Melek (2001). Ebu Hayyan Kitabu'l-İdrak li Lisani'l-Etrak, Fiil: Tarihî- Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Köksav Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi. Ankara: Köksav.
____, (2004). Eski Türk Vergi Terimleri. Köksav Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi. Ankara: Köksav.
Poppe, N. N. (1938). Mongolskiy Slovar' Mukaddimat Al-Adab. Çast I-II. Mos- kva-Leningrad: İzdatel'stvo Akademi Nauk SSSR.
Radloff, Wilhelm (1928). Uigurische Sprachdenkmäler. Materialien, nach dem Tode des Verfassers mit Ergänzungen von S. Malov herausgegeben, Len- ingrad.
Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türkspra- chen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
Sleptsov, P. A. (1972). Yakutsko-Russkiy Slovar'. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
Taymas, Abdullah Battal (1988). İbni Mühenna Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
Tavkul, Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
Tekin, Talat (1983). "Kuzey Moğolistan'da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi". TTK Belleten XLVI (184): 795-838.
_____, (1993). Irk Bitig (the book of Omens). Turcologica Bd. 18. Wiesbaden: Harrassowitz.
_____, (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg Yay.
Tenişev, Ethem Rahimoviç (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar'. Moskva: İzdatel'stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
Toparlı, Recep vd. (1999). El-Kavânînü'l-Külliye Li-Zabti'l-Lügati't-Türkiyye. Ankara: TDK Yay.
_____, (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: TDK Yay.
TS = Tarama Sözlüğü. (1963-1972). C. 6. Ankara: TDK Yay.
Tumaşeva, G. (1992). Slovar' dialektov Sibirskix Tatar. Kazan: İzdatel'stvo Ka- zanskogo Universiteta.
TüSl = Türkçe Sözlük. (1998). 9. Baskı. Ankara: TDK Yay.
UWb. = Röhrborn, Klaus (1977-1998). Uigurische Wörterbuch. 1-4. Wiesbaden.
Vasil'ev, Dmitri D. (1983). Korpus tyurkskix runiçeskix pamyatnikov basseyna Yeni- seya. Leningrad: "Nauka" Leningradskoye Otdeleniye.
Yamada, Nobuo (1993). Sammlung Uigurischer Kontrakte. I-II-III, Herausgegeben von Juten Oda, Peter Zieme, Hiroshi Umemura, Takao Moriyasu. Osaka University Press.
Yegorov, V. G. (1964). Étimologiçeskiy Slovar' Çuvaşskogo Yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel'stvo.
Yusuf, Berdak ve Mehmet Mâhur Tulum (1994). Sözlük. Özbekistan Türkçesi- Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi- Özbekistan Türkçesi. İstanbul: TDAV.
Yüce, Nuri (1993). Mukaddimetü'l-Edeb, Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: TDK Yay.
Zieme, Peter. (1975). "Ein uigurischer Erntesegen". Altorientalische Forschungen III: 109-143.
_____, (1981). "Uigurische Steuerbefreiungsurkunden für buddhistische Klöster". Altorientalische Forschungen 8: 237-263.
Warnke, Ingrid (1983). "Fragmente des 25. und 26. Kapitels des Kşanti qılguluq nom bitig". Altorientalische Forschungen 10: 243-268.
WMS. = Wörterbuch der heutigen mongolischen Sprache. (1941) Unter Mitwirkung von W. A. Unkrig, zusammengestellt von R. Bleichsteiner und W. Heissig. Wien-Peking: Siebenberg Verlag.
Xu Yinan (2000). Xinjiang-Çinghai Sa-la-yü Wei-wu-er-yü Ci-hui Bi-jiao, Wulu- muqi: Xinjiang Daxue Chubanshe.