Osmanlı Sarayının Geçmişe Özlemi: Tercüme-i Şaka'ikü'n-nu'maniye

Bu makalede, Osmanlı âlimi Taşköprîzâde Ahmed (1495-1561) tarafından 1558 yılında Arapça olarak yazılan ve Muhtasibzâde Mehmed Hâkî (ölm. 1567) tarafından Türkçe’ye tercüme edilen Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye’nin Sultan II. Osman döneminde (sal. 1618-22) hazırlanan resimli nüshası tartışılmıştır. II. Osman devrinin ikinci veziri Gürcü Mehmed Paşa tarafından 1618-20 yılları arasında resimlettirilen Tercüme-i Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye bilinen yegane resimli ulema biyografisi olmasıyla Osmanlı kitap resminin özgün örneklerinden biridir. Bu çalışmada resimli nüshanın hazırlanma hikâyesi, tasvirlerinin ikonografik yorumları tartışılarak, eserin yazıldıktan yıllar sonra, 17. yüzyılın ilk yarısında Sultan II. Osman’ın sarayında resimlenmesinin olası nedenleri üzerinde kimi önerilerde bulunulmuştur. Bu irdelemede, Osmanlı sarayının 17. yüzyıl başındaki siyasi görünümü, saraydaki güç odakları arasındaki iktidar çekişmesinde resimli kitapların oynadıkları rol, bu role paralel olarak Tercüme-i Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye’nin ikonografik programının oluşturulmasındaki kaygılar ve bu kaygılarla eserin hâmisi arasındaki ilişki tartışmanın ana çerçevesini oluşturmuştur. Bu sorular/sorunlar ışığında elyazmasına bakıldığında, Tercüme-i Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye‘nin sadece resimli bir âlim biyografisi olmadığı, içeriği ve tasvirlerinin ikonografisi ile 17. yüzyıl başında Osmanlı sarayının değişen siyasında çeşitli mesajlar ileten “siyasi bir enstrümana” dönüştüğü görülmüştür.

Glorifying the Past in the Ottoman Court: Tercüme-i Şaka'ikü'n-nu'maniye

This article focuses on the illustrated manuscript of Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye, which was written in Arabic in 1558 by the Ottoman scholar Taşköprîzâde Ahmed (1495-1561) and translated into Turkish by Muhtasibzâde Mehmed Hâkî (d. 1567). During the reign of Osman II (1618-22) an illustrated version of Tercüme-i Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye was prepared on the decree of Gürcü Mehmed Paşa, the second vizier to the Sultan. This illustrated manuscript occupies a very significant place among Ottoman book illustrations since it is the only illustrated scholar biography known to exist. After dwelling on the preparation process of the illustrated manuscript, this study discusses the iconographic meaning of the drawings in the manuscript and explains why the Court of Osman II may have felt the need to have an illustrated version of Tercüme-i Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye prepared so many years after the work was written. For this purpose the study looks into not only the political situation of the Ottoman Court in the 17th Century but also the role played by illustrated books in the struggle for power among various authorities in Court. In this regard, the study also provides an account of the concerns the Court may have felt during the preparation of the iconographic program of Tercüme-i Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye. All these suggest that Tercüme-i Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye was not just an illustrated scholar biography but a political instrument conveying a variety of messages through its content and iconography in the changing atmosphere of the 17th Century Ottoman Court.

PDF

___

AND, Metin (2004), Osmanlı Tasvir Sanatları I: Minyatür, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.

ATASOY, N.- F. Çağman (1974), Turkish Miniature Painting, İstanbul: Publications of the R. C. D. Cultural Institute.

ATIL, Esin (1978), “Ahmed Nakşi, An Eclectic Painter of the Early 17th Century”, Fifth International Congress of Turkish Art (Ed.G. Feher), Budapest, s. 103-120

ATIL, Esin (1980), “The Art of Book”, Turkish Art, (Ed. Esin Atıl), Washington, DC. ve New York, Smithsonian Institution Press ve Hary N. Abrams Inc., s. 137-238.

BAĞCI, Serpil, Filiz Çağman, Günsel Renda ve Zeren Tanındı (2006), Osmanlı Resim Sanatı, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.

ÇAĞMAN, Filiz (2000), “İstanbul Sarayının Yorumu: Üstad Osman ve Dizisi”, Padişahın Portresi, Tesavir-i Âl-i Osman, İstanbul: İş Bankası Yayınları, s. 164-187.

ÇAĞMAN, Filiz (2003), “Minyatür”, Osmanlı Uygarlığı, II, (Ed. Halil İnalcık-Günsel Renda), İstanbul: Kültür Bakanlığı, s. 893-931.

ÇAĞMAN, Filiz ve Zeren Tanındı (1979), Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri, İstanbul: Ali Rıza Baksan Güzel Sanatlar Matbaası.

DEĞİRMENCİ, Tülün (2007), “Resmedilen Siyaset: II. Osman Devri (1618-1622) Resimli Elyazmalarında Değişen İktidar Sembolleri”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

FLEİSCHER, Cornell (1990), “From Şeyhzade Korkud to Mustafa Âli: Cultural Origins of the Ottoman Nasihatname”, 3rd Congress on the Social and Economic History of Turkey, Princeton University, 24-26 August 1983, İstanbul, Isis Press, s. 67-77.

FLEİSCHER, H. Cornell (1999), Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, (Çev. Ayla Ortaç), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

FODOR, Pál (1986), “State and Society, Crisis and Reform, in 15th-17th Century Ottoman Mirror for Princes”, Acta Orientalia, XL/2-3: 217-240.

GÖNÜL, Behcet (1945), “İstanbul Kütüphanelerinde Al-Şaka’ik Al-Numaniye Tercüme ve Zeyilleri”, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII/2: 136-168.

HOWARD, Dougles (1988), “The Ottoman Historiography and the Literature of ‘Decline’ of the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, Journal of Asiatic Society, 22: 52-77.

KARATAY, Fehmi (1961), Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, I, İstanbul: Küçük Aydın Matbaası.

KÂTİP Çelebi (2007), Keşfü’z-Zunûn An Esâmi’l-Kütübi Ve’l-Fünûn (Kitapların ve İlimlerin İsimlerinden Şüphelerin Giderilmesi), I-V, (Çev. Rüştü Balcı), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

LEVEND, Agah Sırrı (1988), Türk Edebiyatı Tarihi, I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

MAHİR, Banu (2000), “Portrenin Yeni Bağlamı”, Padişahın Portresi, Tesavir-i Âl-i Osman, İstanbul: İş Bankası Yayınları, s. 298-335.

MEHMED bin Mehmed (2000), “Mehmed b. Mehmed er-Rûmî (Edirneli)’nin Nuhbetü’t-Tevârih Ve’l-Ahbâr’ı ve Târîh-i Âl-i Osman’ı (Metinleri-Tahlilleri)”, (Haz. Abdurrahman Sağırlı), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

NECİPOĞLU, Gülru (2000), “Söz ve İmge: Osmanlı Sultanlarının Portrelerine Karşılaştırmalı bir Bakış”, Padişahın Portresi, Tesavir-i Âl-i Osman, İstanbul: İş Bankası Yayınları, s. 22-62.

NİYAZİOĞLU, Aslı (2003), “Ottoman Sufi Sheikhs Between this World and Hereafter: A Study of Nev’izade ‘Ata’i’s (1583-1635) Biographical Dictionary”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Cambridge, Massacuthusetts: Harvard Üniversitesi.

OCAK, Ahmet Yaşar (1998), Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

ÖZ, Mehmet (1999), “Onyedinci Yüzyılda Osmanlı Devleti: Buhran, Yeni Şartlar ve Islahat Çabaları Hakkında Genel Bir Değerlendirme.” Türkiye Günlüğü, 58, Kasım-Aralık: 48-53. ÖZ, Mehmet (1997), Osmanlı’da “Çözülme” ve “Gelenekçi” Yorumları, İstanbul: Dergah Yayınları.

PEİRCE, Leslie (2002), Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, (Çev. Ayşe Berktay), Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

PİTERBERG, Gabriel (2003), An Ottoman Tragedy: History and Historiography at Play, Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press.

TAŞKÖPRÜLÜ-zâde ‘İsâmu’d-dîn Ebu’l’hayr Ahmed Efendi (1985), Eş-Şekâ’iku’n-Nu‘mânîye Fî ‘Ulemâ’i Devleti’l-‘Osmânîye, (Neş. Ahmed Subhi Furat), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.

TAŞKÖPRÜLÜZÂDE (2007), Osmanlı Bilginleri, eş-şakâiku’n-Nu’mâniye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, (Çev. Muharrem Tan), İstanbul: İz Yayıncılık.

TEZCAN, Baki (2001), “Searching for Osman: A Reasssessment of the Deposition of the Ottoman Sultan II (1618-1622)”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Princeton: Princeton University.

ÜNVER, Süheyl (1949), Ressam Nakşi: Hayatı ve Eserleri, Ankara.

YETER, Nejat (1991), “Şakai’ku’n Nu’maniye Zeylindeki Şa’irlerin Biyografileri, İnceleme-Metin İndeks, Gazi Üniversitesi”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi.