Dilbilgiselleşme Üzerine Bir İnceleme

Artzamanlı bakış açısından, dildeki değişimin bir ürünü olan ‘dilbilgiselleşme’, genel olarak sözlükbirimlerin ve bazı dilsel yapıların başka biçimbirime dönüşmesi olarak tanımlanmaktadır. Zaman içerisinde belli şartlarda ve oranlarda değişime uğrayan isim ve fiil gibi kimi bağımsız biçimbirimler uzun bir süreç sonunda zaman eki/kipi, durum eki, yardımcı fiil, edat, bağlaç vb. olarak yeni dilbilgisel işlevler üstlenmek suretiyle semantik altyapıları morfolojik veya leksikal unsurlarla doldurma yoluna giderler. Bir yandan bir tür fosilleşme sayılan bu oluşum meydana gelirken öte yandan aynı ad ve eylemler çoğunlukla bağımsız olarak esas işlevlerini de devam ettirmektedirler. Birçok dilde bulunan dilbilgiselleşmenin Türkçede farklı biçimleri mevcuttur. Bu yazının amacı, bir anlamda dilin ihtiyaç giderme yöntemi olan dilbilgiselleşmeyi tanımı, kısa tarihi, özellikleri ve bazı türleri bakımından ele alıp genel hatlarıyla incelemektir. Bunun yanında bir amacımız da bu terimin Türkolojideki kullanımına katkıda bulunabilmektir.

An Overview of Grammaticalisation

Abstract: From a diachronic standpoint, grammaticalisation is commonly defined as a part of the natural process of language change, where, under certain circumstances, various lexical items and linguistic elements turn into different forms to serve grammatical functions. Over a substantial amount of time, some free morphemes such as nouns and verbs obtain new grammatical tasks becoming modals, case markers, auxiliary verbs, postpositions, connectives etc. Through grammaticalisation, new morphological forms come to represent certain semantic structures that lack morphological and phonetic representation on the surface. As this kind of language change takes place on the one hand, the same nouns and verbs continue to function as free morphemes keeping their original linguistic meanings and assignments intact, on the other. This process is observed in several languages worldwide independent of their genetic affinity. Various forms of grammaticalisation can be observed in Turkish as well. The aim of this study is to identify the elements and look into some forms of grammaticalisation observed both in Turkish and some other world languages. The study also aims to make a contribution to the employment of this term in Turkology studies.

PDF

___

ANTTILA, Ramio (1989), Historical and Comparative Linguistics, Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.

ATABAY, Neşe, İbrahim Kutluk ve Sevgi Özel (1984), Sözcük Türleri, Ankara: Türk Dil Kurumu.

BURAN, Ahmet ve Ercan Alkaya (2001), Çağdaş Türk Lehçeleri, Ankara: Akçağ.

BURAN, Ahmet (1999), “Türkçede Kelimelerin Ekleşmesi ve Eklerin Kökeni”, 3. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı Bildirileri 1996, Ankara: TDK Yayınları. CAMPBELL, Lyle (1999), Historical Lingustics, Cambridge, Massachusetts: MIT Press.

DEMİR, Nurettin (2002), “Kıbrıs Ağızlarında imiş Hakkında”, Bilig, Güz 2002, Sayı23: 129-140.

DEMİR, Nurettin ve Emine Yılmaz (2003), Türk Dili El Kitabı, Ankara: Grafiker.

DEMİRCİ, Kerim (2006), Kazakh Verbal Structures and Descriptive Verbs, Maryland: Dunwoody Press.

EKER, Süer (2005), Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker.

ERGİN, Muharrem (1995), Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.

FROMKIN, Victoria and Robert Romdan (1993), An Introduction to Language, Harcourt Brace College Publishers.

GABAIN, A. Von (2000), Eski Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu.

GABELENTZ, von der Georg (1891), Die Sprachwissenschaft, Ihre Aufgaben Methoden, und bisherigen Ergebnisse, Leipzig: Weigel. [Paul J Hopper ev Elizabeth Closs Traugott bazı alıntıları bu kitaptan alınmıştır].

HEINE, Bernd and Mechthild Reh (1984), Grammaticalisation and Reanalysis in African Languages, Hamburg: Buske. [Lyle Campbell bazı alıntılarınnı buradan aktarılmıştır].

HATİBOĞLU, Vecihe (1974), “Türkçedeki Eklerin Kökeni”, Türk Dili, C. XXIX, S. 268, Ocak 1974

HOPPER, Paul J. and Elizabeth Closs Traugott (2000), Grammaticalization, Cambridge University Press.

HUMBOLDT, Wilhelm von (1825), “Über das Entstehen der grammaticalischen Formen und ihren Einfluβ auf die Ideenentwicklung”, Abhandlungen der Königlichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin: 401-30.

JOHANSON, Lars (1989), “Aorist and Present tense in West Oghuz Turkic”, Journal of Turkish Studies, Volume 13: 99-105.

JOHANSON, Lars (1995), “On Turkic converb clauses”, Converbs in Cross-Linguistic Perspective: Structure and Meaning of Adverbial Verb Forms-Adverbial Participles, Gerunds- (adlı kitapta bölüm) Berlin New York: Mouton de Gruyter, Editörler: Haspelmath, Martin and König Ekkehard.

KUZNETSOV, Petro İ. (1997), “Türkiye Türkçesinin Morfoetimolojisine Dair”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1995, Ankara: Türk Dil Kurumu.

LEHMAN, Christian (2002), Thoughts on Grammaticalization, (Second revised edition-Online Copy).

LIGHTFOOT, David (1982), The Language Lottery: Toward a Biology of Grammars, Cambridge, MA: MIT Press:

MALMKJAER, Kristen (1996), The Linguistics Encyclopedia, London and New York: Routledge.

MATTHEWS, P. H. (1997), Concise Oxford Dictionary of Linguistics, Oxford, New York: Oxford University Press.

MEILLET, Antonie 1912, “L’évolution des formes grammaticales”, Scienta (Rivista di Scienza) 12, No. 26, Reprinted in Meillet 1958: 130-148.

MERİÇ, Cemil (1996), Bu Ülke, İstanbul: İletişim Yayınları. (Yayına hazırlayan: Mahmut Ali Meriç).

O’GRADY, William, M. Dobrovolsky and M. Aronoff (1997), Contemporary Linguistics. New York: St. Martin’s Press.

SARI, Mustafa (2000), “Türkiye Türkçesinde Sözcük Türlerinin Değişikliğe Uğraması”, Türkoloji Dergisi, XIII. Cilt, 1. Sayı: 227-242.

TEKİN, Talat (1968), A Grammar of Orkhon, Bloomington: Indiana University Publications.

TRASK, R. L. (1996), Historical Linguistics, London, New York, Sydney, Auckland: Arnold.

VARDAR, Berke (2002), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual.