Erken Abbâsi Hilafetinde Bir Veliahtlık Krizi: Şiî İmam Ali er-Rızâ’nın Veliaht Tayin Edilişi ve Bağdat Muhalefeti

Abbâsi halifesi Me’mûn (198-218/813-833), kendisini veliahtlıktan azlettiği için bir süredir savaşmakta olduğu kardeşi Emîn’i (193-198/809-813) yenilgiye uğrattıktan birkaç yıl sonra, İmâmiyye Şiasının sekizinci imamı Ali b. Mûsâ’yı, o sırada ikâmet ettiği Merv’e getirterek er-Rızâ lakabıyla veliaht tayin etmiş ve bu kararıyla yeni bir karışıklığa neden olmuştur. Bu çalışma Me’mûn’u böyle bir karar almaya götüren süreci ve iç savaş esnasında Emîn’in yanında yer almış olan Abbâsi ailesi ve Bağdat halkının bu karara gösterdikleri tepkiyi konu almaktadır. Makalede Me’mûn’un neden böyle bir girişimde bulunduğu sorusuna getirilen yorumlar değerlendirilmiş ve en olası saikler tartışılmıştır. Sünnî ve Şiî kaynaklarda yer alan kayıt ve rivayetlerin ışığında, Me’mûn’un Şiî bir imamı veliaht tayin edişinde dinî bir motivasyon aramak yerine, bu olayı belirli hedefleri olan siyasî bir planın parçası olarak görmek gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.

A Succession Crisis in the Early ‘Abbāsid Caliphate: The Designation of ‘Alid Imām ‘Alī al-Riḍā as Heir Apparent and the Baghdād Opposition

‘Abbāsid caliph Ma’mūn (198-218/813-833), several years after defeating his brother Amīn (193-198/809-813) with whom he had been fighting for some time due to being dismissed by him, brought ‘Alī b. Mūsā, the eighth imam of Twelver Shi‘a Islām to Marw where he was residing at that time and assigned him as the heir apparent with the title of al-Riḍā and caused a new conflict with this decision. This study is about the process which prompted Ma’mūn to take such a decision and the reaction of ‘Abbāsid family and people of Baghdād who were on Amīn’s side during the civil war, to this decision. In the article, the comments made about the question why Ma’mūn made such an attempt were reviewed and the most possible motives were discussed. In the light of reports and narratives in Sunnī and Shi‘î sources, it was concluded that this event should be considered as the part of a political project which has specific purposes, instead of seeking for a religious motivation in the designation of ‘Alī al-Riḍā as heir apparent by Ma’mūn.

Keywords:

‘Abbāsid Caliphate, ‘Abbāsids, Ma’mūn, ‘Alī b. Mūsā, ‘Alī alRiḍā Shi‘ism,

PDF

___

Arjomand, Said Amir, “İmâmiyye Şiası’nda İmâmet Krizi ve Gaybet Kurumu: Sosyo-Tarihi Bir Bakış Açısı”, C. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, çev. Ali Avcu, XIV/2 (2010), ss. 535-568.
Athamina, Khalil, “The Black Banners and the Socio-Political Significance of Flags and Slogans in Medieval Islam”, Studies in Early Islamic History: Socio-Political and Religious Aspects in Medieval Islamic Society, Mediterranean Studies Unit, Palestine 1998, ss. 213-237.
Ahbâru’d-Devleti’l-‘Abbâsiyye ve fîhi Ahbâru’l-‘Abbâs ve Veledihi, (yazarı meçhul), thk. A. Dûrî ve A. Muttalibî, Dârü’t-Talî‘a, Beyrut 1971.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkaahir b. Tâhir b. Muhammed, Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark Beyne’l-Fırak), çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1991.
Bayhom-Daou, Tamima, “Al-Ma’mūn’s Alleged Apocalyptic Beliefs: A Reconsideration of the Evidence”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, LXXI/1 (2008), ss. 1-24.
Bonner, Michael, “Al-Khalīfa Al-Mardī: The Accession of Hārun Al-Rashīd”, Journal of the American Oriental Society, CVIII/1 (1988), ss. 79-91.
Büyükkara, M. Ali, “Al-Ma’mūn’s Choice of ‘Alī al-Riḍā as His Heir”, Islamic Studies, XLI/3 (2002), ss. 445-466.
Câhız, Ebû Osmân ‘Amr b. Bahr, Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türkler’in Fazîletleri (Manāḳib Cund el-Ḫilāfa ve Fażā’il el-Etrāk), çev. Ramazan Şeşen, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1988.
-------------------------------, “Risâle fî Nâbite”, Resâ’ilü’l-Câhız, II, thk. Muhammed Bâsil es-Sûd, Dârü’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2000.
-------------------------------, el-Beyân ve’t-Tebyîn, thk. Dervîş Cüveydî, Mektebetü’l-‘Asriyye, Beyrut 2001.
Cehşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs, Nusûs Dâ’i‘a min Kitâbi’l-Vüzerâ’ ve’l-Küttâb, thk. Mihâ’îl ‘Avvâd, Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnânî, Beyrut 1965. Kummî, a.g.e., s. 454; Meclisî, a.g.e., XLIX, s. 290.
----------------------------, Kitâbu’l-Vüzerâ’ ve’l-Küttâb, thk. Mustafa es-Sekkâ, İbrahim el-Ebyârî ve Abdülhafîz Şelebî, Şirketü Mektebeti ve Matba‘ati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire 1980.
Crone, Patricia, Slaves on Horses: The Evolution of the Islamic Polity, Cambridge University Press, 2003.
Cooperson, Michael, Classical Arabic Biography: The Heirs of the Prophets in the Age of al-Ma’mūn, Cambridge University Press, 2000.
Eş‘arî, Ebû’l-Hasen, İlk Dönem İslam Mezhepleri (Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn), çev. Mehmet Dalkılıç ve Ömer Aydın, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
Ezdî, Ebû Zekeriyâ Yezîd b. Muhammed b. İyâs, Târîhu’l-Mavsıl, thk. Ahmed Abdullah Mahmûd, Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2006.
Hamdi, Sidqi, “The Pro-‘Alid Policy of Ma’mun”, Bulletin of the College of Arts and Science, Baghdad, I (1956), ss. 96-105.
Hasan, Hasan İbrahim, “el-Me’mûn ve Ali er-Rızâ”, el-Câmi‘atü’l-Mısrıyye Mecelletü Külliyeti’l-‘Adâb, I (1933), ss. 84-94.
Hayyât, el-İntisâr ve’r-Redd ‘ala İbni’r-Râvendî el-Mülhid, thk. Muhammed Hicâzî, Mektebetü’s- Sekâfeti’d-Diniyye, Kahire t.y.
İbn ‘Abdi Rabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endülüsî, el-‘Ikdu’l-Ferîd, thk. Abdülmecîd et- Terhînî, Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1983.
İbn Ebî Ya‘la, Ebû’l-Hüseyin Muhammed b. Muhammed, Tabakâtü’l-Hanâbile, thk. Ebû Hâzım ‘Usâme b. Hasan ve Ebû’z-Zehrâ’ Ali Behcet, Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1997.
İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed, el-Muhabber, thk. I. Lichtenstaedter, Dârü’l-Efâki’l-Cedîde, Beyrut t.y.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ’ İsmâ‘îl, el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk. Abdurrahman Lâdukî ve Muhammed Gâzi Beydûn, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut 1999.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, el-Ma‘ârif, thk. Muhammed Ali el-Beydûn, Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2003.
İbn Tayfûr, Ebû’l-Fazl Ahmed b. Tâhir, Kitâbu Bağdâd, thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el- Kevserî, Mektebetü’l-Hâncî, Kahire 2002.
İbn Tıktaka, el-Fahrî fî’l-Âdâbi’s-Sultâniyye ve’d-Düveli’l-İslâmiyye, Dârü Sâdır, Beyrut t.y.
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fî’t-Tarîh, thk. Ebû Suheyb el-Kermî, Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, basım yeri ve t.y.
İbnü’l-Verdî, Zeynuddîn Ömer b. el-Verdî, Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Târîhu İbni’l-Verdî, el-Matba‘atü’l-Haydariyye, Necef 1969.
İrbilî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsa b. Ebî’l-Feth, Keşfü’l-Gumme fî Ma‘rifeti’l-Eimme, Dârü’l-Edvâ, Beyrut 1985.
İsfehânî, Ebû’l-Ferec, Mekâtilü’t-Tâlîbiyyîn, thk. es-Seyyid Ahmed Sakr, Müessesetü’l-A‘lemî li’l- Matbû‘ât, Beyrut 1998.
Kalkaşendî, Ahmed b. Ali, Subhü’l-A‘şa, thk. Yûsuf Ali Tavîl, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1987.
Kimber, Richard, “Al-Ma’mūn and Baghdad: the Nomination of ‘Alī al-Riḍā”, Actas XVI Congreso Ueai, Salamanca, ed. Concepción Vázquez de Benito ve Miguel Ángel Manzano Rodríguez, 1995, ss. 275-280.
Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf, Vulâtu Mısr, thk. Hüseyin Nassâr, Dârü Sâdır, Beyrut t.y.
Kummî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. el-Hüseyin, ‘Uyûnu Ahbâri’r-Rızâ, Müessesetü’l- Ensâriyan li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, Kumm 2006.
Küleynî, Muhammed b. Ya’kûb, Usûlu’l-Kâfî, Dârü’l-Murtaza, Beyrut 2005.
Madelung, Wilferd, “New Documents Concerning al-Ma’mūn, al-Faḍl b. Sahl and ‘Alī al-Riḍā”, Studia Arabica and Islamica Festschrift for Ihsan ʻAbbās, ed. Wadād al-Qādī, American University of Beirut, Beirut 1981, ss. 333-346.
Makdisî, el-Mutahhar b. Tâhir, Kitâbu’l-Bed’ ve’t-Târîh, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, basım yeri ve t.y.
Meclisî, Muhammed Bâkır, Bihârü’l-Envâri’l-Câmi‘atu li-Düreri Ahbâri’l-Eimmeti’l-Ethâr, Müessesetü’l-Vefâ, Beyrut 1983.
Mes‘ûdî, Ebû’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali, Murûcu’z-Zeheb, thk. Yûsuf el-Bikâ‘î, Dârü İhyâi’t- Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut t.y.
-------------------------------, et-Tenbîh ve’l-İşrâf, Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, Beyrut 1981.
Nawas, John A., “A Reexamination of Three Current Explanations for al-Ma‘mun’s Introduction of the Miḥna”, International Journal of Middle East Studies, XXVI/4 (1994), ss. 615-629.
Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasan b. Mûsâ, Şiî Fırkalar (Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak), çev. Hasan Onat, Sabri Hizmetli ve Sönmez Kutlu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2004.
Omar, Farouk, “The Significance of the Colours of Banners in the Early ‘Abbasid Period”, Abbâsiyyat: Studies in the History of the Early Abbasids, University of Baghdad, 1976, ss. 148- 154.
Sourdel, Dominique, “The Religious Policy of the ‘Abbāsid Caliph al-Ma‘mūn”, Shī‘ism, ed. Etan Kohlberg, Ashgate, Aldershot 2003, ss. 333-353.
Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebî Bekir, Târîhu’l-Hulefâ’, Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2005.
Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm, Milel ve Nihal, çev. Mustafa Öz, Litera Yayın- cılık, İstanbul 2008.
Vekî‘, Muhammed b. Halef b. Hayyân, Ahbâru’l-Kudât, thk. Sa‘îd Muhammed el-Lahhâm, ‘Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 2001.
Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb b. Ca‘fer b. Vehb b. el-Vâzıh, Târîhu'l-Ya‘kûbî, thk. Abdülemîr Muhennâ, Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbû‘ât, Beyrut 1993.
Taberî, Târîhu’t-Taberî (Târîhu’l-Ümem ve’l-Mulûk), thk. Ebû Suheyb el-Kermî, Beytü’l-Efkâri’d- Düveliyye, basım yeri ve t.y.
Tor, Deborah, “An Historiographical Re-examination of the Appointment and Death of ‘Alī al- Riḍā”, Der Islam, LXXVIII/1 (2001), ss. 103-128.
el-‘Uyûn ve’l-Hadâ’ik fî Ahbâri’l-Hakâ’ik, (yazarı meçhul), thk. M. J. de Goeje, Brill, Leiden 1871.