Bir Ortaçağ Anadolu Sûfîsi Hakkında Yeni Bulgular: Aybek Baba Şeyh mi, Emîr mi?

Makale, Türkiye’de biyografisi ve faaliyetleri büyük oranda yanlış yazılan bir Ortaçağ Anadolu Türk sûfîsi, Aybek Baba’yı ele almaktadır. 13. yüzyılın son çeyreğinde Amasya’da yaşayan Aybek Baba, Türkiye’de kendi hakkında yazılan eserlerde bir “tekke şeyhi”, “politik bir kişilik” ve “İlhanlı ʿulemâsını İslâm’a döndüren bir mürşîd” olarak, hatta “İlhan Abaka’nın Anadolu’daki bir casusu” şeklinde tanımlanmıştır. İddiaya göre İlhan Abaka, bu “casus” sayesinde ez-Zâhir Baybars ile Mu‛în el-DînPervâne arasındaki gizli yazışmaları öğrenmiş ve Pervane’yi idam etmişti. Aybek Baba’nın İlhan Abaka ile iyi bir ilişki tesis ettiği ve onu İslâm’a ısındırdığı da bu şeyh hakkında yazılanlar arasındadır. Mehmed Fuad Köprülü’den başlayarak günümüz tarihçileri, Aybek Baba’nın hayatını ve dinî faaliyetlerini yazarken Hüseyin Hüsâm el-Dîn’in Amâsya Târîhi adlı eserini, ana kaynak olarak kullanmışlardır. Fakat bu eserdeki bilgi, ‛Ikd el-Cumân fî Ta’rîhEhl el-Zamân’ın el yazmasındaki bir harf hatası yüzünden büyük oranda yanlış telif edilmiştir. Dönemin İlhanlı kaynaklarında ismine rastlamadığımız bu sûfî şeyh hakkında yapılan söz konusu yanlışlık, Türkiye’de yazılan metinlerde, tam yüz yıldır tekrar edilegelmiştir. Makalemiz, ilk defa Hüseyin Hüsâm el-Dîn’in Amâsya Târîhi isimli eserinde yapılan ve daha sonra alıntılarla günümüze kadar tekrar eden yanlışlığın, nasıl meydana geldiği üzerinde durmakta; bu yanlışı pekiştiren diğer yanılsamaları ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.

New Findings Concerning a Medieval Anatolian Sūfī: Was Āybek Bābā a Sheik or an Amīr?

The article undertakes the erroneously composed biography and certain activities of a Medieval Anatolian sheik, Āybek Bābā. The Turkish sufi Āybek Bābā, who lived during the last quarter of the 13th century, is claimed to be a “tekke sheik,” a “political persona,” a “murshīd who guided the Ilkhānidʿulemā to Islam” as well as a “spy of Ilkhān Abaqa situated in Anatolia;” a “spy” that had enabled Ilkhān Abaqa to uncover the secret correspondences between the Mamlūk Sultan Al-Zāhir Baybars and the Vizier of the Sultanate of Rum Muʿīn al-Dīn Parvāna which had (in the end) lead to the execution of Parvāna. Some modern historians also assert that Āybek Bābā had established contact with the Ilkhān Abaqa and that he was the one to introduce Ilkhān Abaqa to Islam. Modern historians such as Mehmed Fuad Köprülü have used Ḥüseyin Ḥüsām el-Dīn’s work, Amāsya Tārīhi (The History of Amāsya) as the main reference for Āybek Bābā’s life and religious activities, however, the information on the biography of Āybek Bābā revealed in Amāsya Tārīhi, was largely incorrect due to a spelling error that was made in a copy of ʿIqd al-Jumān fī Taʾrīkh Ahl al-Zamān’s manuscript. This mistake has been repeated for a century in articles written in Turkey involving the sufi sheik whose name does not appear in any of the Ilkhanid sources pertaining to the era. The aim of this article is to clarify the main cause of the ‘misinformation’ in relation to the story of Āybek Bābā as well as explain the other factors that have contributed to and reinforced such a misconception to take root by making use of the information derived from contemporary Arabic and Persian sources.

Keywords:

Āybek Bābā, conversation, Ilkhanid, Mongol Middle/Medieval Age,

PDF

___

‛Aynî, Bedr el-Dîn Mahmûd, ‛Ikd el-Cumân fî Ta’rîh Ehl el-Zamân (665-688/1266-1289), M. Muhammed Emîn, Kahire, 1977.
‛Aynî, Bedr el-Dîn Mahmûd, ‛Ikd el-Cumân fî Ta’rîh Ehl el-Zamân, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Yazma no: V2391, c. XIX.
Akkuş, Mustafa, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti- tüsü, Basılmamış Doktora Tezi) Konya, 2011.
Allouche, Adel, “Teguder’s Ultimatum to Qalawun”, International Journal of Middle East Studies, c. XXII, November 19904, S. 4, s. 437-446 (Türkçe tercümesi için bkz. “Tegüder’in Kalavun’a Ültimatomu”, çev. Mustafa Uyar, Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi, c. XLVI, 2007, S. 1, s. 243-254.
Amitai, Reuven, “Ghazan, Islam and Mongol Tradition: A View from the Mamluk Sultanate”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 1996, S. 59, s. 1-10.
______________, “Sufis and Shamans: Some Remarks on the Islamization of the Mongols in the Ilkhanate”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, c. XLII, 1999, S.1, s. 27-46.
______________, “The Conversion of Tegüder Ahmad to Islam,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 2001, S. 25, s. 15-43.
______________, Mongols and Mamluks: the Mamlūk-Īlkhānid War, 1260-1281, Cambridge, 1995.
Anonim, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi (Târîh-i Âl-i Selçûk der Anatoli), haz. Feridun Nâfiz Uzluk, Ankara, 1952.
Ayalon, David, “The Wafidiya in the Mamluk Kingdom,” Islamic Culture, 1951, S. 25, s. 81- 104.
Bartlett, Robert, Trial by Fire and Water: the Medieval Judicial Ordeal, Oxford Oxfordshire: Clarendon, 1986.
Bosworth, C. E., “Lakab”, Encyclopedia of Islam (Second Edition), E. J. Brill: Leiden 1986, c. V, s. 618-631.
DeWeese, Devin, Islamization and Native Religion in the Golden Horde, Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, Pennsylvania State University Press, 1994.
Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye (Baba İlyas-ı Horasânî ve Sülâlesinin Menkabevî Tarihi), haz. İsmail E. Erünsal-Ahmet Yaşar Ocak, Ankara, 1995.
Heissig, Walther, The Religions of Mongolia, Berkeley, 1980.
Hüsâm el-Dîn, Hüseyin, Amasya Târîhi, İstanbul, 1329-1332, c.I-II.
Hüseyin Hüsameddin Efendi, Amasya Tarihi, haz: Mesut Aydın-G. Aydın, Amasya, 2008, c. I- II.
İbn Şeddâd, İbrâhim, Baybars Tarihi, çev. M. Şerefüddin Yaltkaya, İstanbul, 1941.
______________, Ta’rîh el-Melik el-Zâhir, tah. Ahmed Hutayt, Wiesbaden, 1983.
Kanat, Cüneyt, “Gazan Han Zamanında Memlûk Devleti’ne İltica Eden Uyratlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XV, 2000, s. 105–120.
______________, “İlhanlı Hükümdarı Teküdar’ın Müslümanlığı Kabulü ve Bunun Memlûk Devleti’ndeki Yankıları”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 2002, S. 12, s. 233-247.
Karamustafa, Ahmet T., God’s Unruly Friends: Dervish Groups in the Islamic Later Middle Period, 1200-1550, Salt Lake City: University of Utah, 1994.
Kaymaz, Nejat, Pervane Mu’inü’d-Din Süleyman, Ankara, 1970.
Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1991.
Makrîzî, Takî el-Dîn Ahmed b. ‛Alî, Kitâb el-Sülûk li Ma‛rifet Düvel el-Mülûk, tas. Muhammed Mustafa Ziyâde, Kahire, 2006, c. I.
Ocak, Ahmet Yaşar, “Bazı Menâkıbnâmelere Göre XIII-XV. Yüzyıllardaki İhtidâlarda Heterodoks Şeyh ve Dervişlerin Rolü”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies), c. II, 1981, s. 31-42.
______________, “The Interpretation of Islam by the Turks Throughout the Historical Process”, The Peoples Speaking Turkish, Eds. Doğan Kuban-Ergun Çağatay, Prestel, 2007.
______________, “Türk Halk İslamı: Tarihsel Temeller-İnanç Yapısı-Teolojik Karakter- Modernleşme Problemi”, Türkiye Sosyal Tarihinde İslam’ın Macerası, İstanbul, 2010.
______________, Babaîler İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da Türk-İslam Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul, 1996.
______________, Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler, Ankara, 1992.
Özgüdenli, Osman Gazi, Gâzân Han ve Reformları, İstanbul, 2009.
Pfeiffer, Judith, “Reflections on a ‘Double Rapprochement’: Conversion to Islam among the Mongol elite during the early Ilkhanate” Beyond the Legacy of Genghis Khan, ed. Linda Komaroff, Brill: Leiden, 2006, s. 369-389.
Roux, Jean-Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul, 1994.
Togan, Zeki Velidî, Umûmî Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul, 1981.
Uyar, Mustafa, “İlhanlı Hükümdarlarının İslâm’a Girmesinde Rol Alan Türk Sûfîleri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri” Belleten, c. LXXVI, Nisan 2012, S. 275, s. 7-30.
Yûnînî, Kutb el-Dîn Mûsa b. Muhammed, Zeyl Mir’ât el-Zamân, Hyderabad, 1960, c. III.