CUMHURİYETİN İLK DÖNEMİNDE GELENEKSEL BİR ÜRÜN: KASTAMONU KENDİRİNİN (KENEVİR) TARİHSEL GELİŞİMİ (1923-1950)

Kendir, lif bitkileri, endüstri bitkileri ve tıbbi aromatik bitkileri grubundadır. Kastamonu, Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye’de en çok kendir üretiminin olduğu ildir. Kastamonu ilinin coğrafi şartları kendir üretimi için oldukça uygundur. Ancak, 1950 yılına kadar Kastamonu’da kendirin ekiminden hasadına ve işlenmesine kadar oldukça iptidai bir üretim tarzı vardı. Kastamonu’daki tarımın ilkel ve geleneksel özelliklerinden dolayı kendir üretim potansiyeli düşük düzeydedir. Kastamonu’da kendir küçük aile işletmeleri tarafından hane halkının ortak emeği ile üretilen bir tarım ürünüdür. Ancak bu ürün geleneksel köy sanatı olmaktan ve el dokuma tezgâhlarında dokunmaktan öte gidememiştir. Bu yüzden kendir katma değerli bir üretimden mahrum kalmıştır. Kastamonu’da üretilen kendirin pazar yeri Kastamonu, Germeç ve Taşköprü’dür. Kastamonu kendir lifi çok kaliteliydi. Bu yüzden 1946 yılında Taşköprü Kendir Sanayi kuruldu. Hatta kuruluşunda hammadde, enerji ve ulaşım sıkıntılarının olmayacağı da düşünülmüştür. Ancak, bölge halkının yetersiz sermayesi ve nakliyat sıkıntıları yüzünden fabrika kapasitesinin altında çalışmıştır. Bu durum kendir üretimi ve işlenmesinin modern tekniklerle yapılmasını engellemiştir. Hatta Taşköprü Kendir Sanayi devletçilik politikaları kapsamında kendir ürünlerinin üretimi açısından önemli bir girişimcilik kabul edilse de uzun ömürlü olmamıştır. Hatta bu çalışma Kastamonu ilindeki kendir tarımı özelinde ve kendirin endüstrileşme sürecinde Türkiye’nin siyasi, iktisadi ve toplumsal yapısını da yansıtmaktadır. Diğer bir ifade ile 1930’larda Türkiye’nin kırsal alanlarını, toplumu ve sanayileşme dinamiklerini incelemektedir. Bu çalışma Kastamonu’daki kendir üretiminin ve endüstrileşmesini uluslararası ilişkiler açısından da ele almaktadır. Bu bağlamda hem Birinci Sanayi Devrimi’nin hem de Birinci Dünya Savaşı’nın kendir üretimindeki olumsuz etkileri üzerinde durmaktadır. Sonuç olarak, Kastamonu kendiri ulusal ve uluslararası pazarlara yönelik bir meta olamamıştır. Bu ürün Kastamonu’daki yerel pazarlarla sınırlı kalmıştır.

A TRADITIONAL CROP IN THE FIRST YEARS OF THE REPUBLICAN PERIOD: A HISTORICAL DEVELOPMENT OF KASTAMONU CANNABIS (1923-1950)

Cannabis is in the groups of fiber plants, cash crops and medicinal -aromatic plants. Kastamonu is the province where there had been the highest levels of cannabis production in the first years of the Republic of Turkey. The geographical conditions of Kastamonu are quite suitable for cannabis production. However, from the cultivation of cannabis to the harvest, and processing of cannabis, there had been quite primarily modes of production until 1950. Due to the primary and traditional characteristics of the agriculture in Kastamonu, cannabis production capacity was at low level. Cannabis was an agricultural product that had been produced by small sized family business through the common labor of household. However, the crop could not be more than traditional village art and having been weaved in hand loom. Thus, cannabis lacked a value-added production. The marketplaces of the cannabis produced in Kastamonu are Kastamonu, Germeç, and Taşköprü. The hemp fiber of Kastamonu was very qualified. Thus, Taşköprü Cannabis Industry was founded in 1946. Furthermore, it was thought that there would not be the problems of raw material, energy, and transportation in the foundation of the plant. However, since there had been an insufficient capital of the local people and transportation problems, the plant worked under the capacity. This situation prevented the production and the processing of cannabis by means of modern techniques. Furthermore, although Taşköprü Cannabis Industry was accepted as an important enterprise within the scope of statism to produce hemp products, it could not be long lived. Furthermore, this study reflects the political, economic, and social structure of Turkey specific to the cannabis farming, and the industrialization process of cannabis in Kastamonu province. In other words, it examines the rural areas, the society, and the industrialization dynamics of Turkey in the 1930s. This study also deals with the cannabis production and the industrialization in Kastamonu with regards to international relations. In this context, it elaborates on the negative influence of the First Industrial Revolution and the First World War in cannabis production. Consequently, Kastamonu cannabis could not be a market-oriented commodity in national and international markets. This crop was limited to the local markets of Kastamonu.

PDF

___

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
BCA. Muamelat Genel Müdürlüğü 30-10-0-0/ 8-46-13.
BCA Kararlar Daire Başkanlığı, 30-18-1-2/91-42-7.
BCA Kararlar Daire Başkanlığı, 30-18-1-2/98-33-13.
BCA Kararlar Daire Başkanlığı 30-18-1-1/33-5-9. II. Resmi Yayınlar
A. Türkiye Büyük Millet Meclisi
T.C TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem 2, C. 27, 4. Birleşim, 1 Kasım 1926.
T.C TBMM Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 2, C. 7, 105. Birleşim, 4 Temmuz 1966. B. Bakanlık Yayınları
T.C Kalkınma Bakanlığı, 11. Kalkınma Planı (2019-2023) İmalat Sanayi Politikaları Özel İhtisas Komisyon Raporu, Ankara, 2018.
TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kastamonu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, “Hanönü,” (https://kastamonu.ktb.gov.tr/TR-63818/hanonu.html ) C. Türkiye İstatistik Kurumu
T.C Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (1936), Tarım İstatistikleri 1928-1934, Ankara: Ulus Basımevi.
T.C Devlet İstatistik Enstitüsü (1941), Genel Nüfus Sayımı, 20 İlkteşrin 1940: Vilayetler, Kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibariyle Nüfus ve Yüz ölçü, Ankara: DİE Matbaası.
T.C Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (1947), Tarla Mahsulleri İstatistiği 1940-1945, Ankara: DİE Matbaası.
T.C Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (1951), Zirai Bünye ve İstihsal 1934-1950, Ankara: DİE Matbaası.
T.C Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü (1954), Zirai Bünye ve İstihsal 1946-1953, Ankara: DİE Matbaası.
III. Süreli Yayınlar Gazeteler
Akşam
Anadolu
Cumhuriyet
Haber
Halkın Sesi
Kastamonu
Milliyet
Son Posta
Tan
TRT Haber
Türkiye
Ulus
Vakit
Zaman
IV. Kitaplar
Buğra, Ayşe (2013), Devlet ve İş adamları, İstanbul: İletişim Yayınları. Harmancıoğlu, Mustafa (1959), Kastamonu’da Kenevir Ziraatı ve Bugünkü Durumu, İzmir: Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları.
Hazell, Peter B. R. (2009), The Asian Green Revolution, IFPR Discussion Paper, Washington D.C: International Food Policy Research Institute,.
(1935), Kastamonu Kendiri, İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası.
(1939), Keten Kenevir, Ankara: Ziraat Vekaleti.
Keyder, Çağlar (2014), Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İstanbul: İletişim Yayınları.
Pamuk, Şevket (2015), Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Orloff (1933), Türkiye Pamuk, Keten, Kendir, Kimya, Demir Sanayi Hakkında Sovyet Mütehassıslar Tarafından Verilen Raporlar, Ankara: Başvekalet Müdevvenat Matbaası.
Tekeli, İlhan & İlkin, Selim (1977), 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları, Ankara: ODTÜ.
Tobler, Ötey (1938), Kenevir, Keten, Jut Mütehassısı Sıfatıyla 1937 Eylülünden Teşrinisanisine Kadar Yapılan Seyahate Ait Rapor, T.C Ziraat Vekaleti Neşriyatı, İstanbul: Burhaneddin Basımevi.
Toprak, Zafer (1995). Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950): Milli İktisat-Milli Burjuvazi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
(1936), Türkiye’nin Umumi Bakımdan İktisadi Tetkiki (1933-1934), C. III, Ankara: Köyöğretmeni Basımevi.
(1938). Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış, I. Köy ve Ziraat Kongresi Yayını, İstanbul: Devlet Basımevi.
Ulaş, Erdem (2019), Mucize Bitki Kenevir, İstanbul: Hiper Yayınları.
Zhukovsky, P. M (1951), Türkiye’nin Zirai Bünyesi (Anadolu), Çev. Celal Kıpçak, Haydar Novruzhan ve Sabir Turkistanlı, Ankara: Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş Neşriyatı. V. Makaleler ve Bildiriler
Akpınar, Deniz & Nizamoğlu (2019), Ahmet “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kenevir Üretimi,” Turkish Studies- Social Sciences, C. 14, s. 1223-1236.
Arslan, Neşet (2018), “Tartışmalar Işığında Kenevire Bakış,” TURKTOB, Sayı: 28, s. 23-28.
Arslanoğlu, Şahane Funda. Aytaç Selim ve Ayan, Ali Kemal (2018), “Keten: Anadolu Coğrafyasında Küllerinden Yeniden Doğan Bitki,” Ziraat Bilimlerinde Güncel Akademik Çalışmalar, Nurhan Keskin (Ed), Ivpe, Cetinje, Montenegro, s. 437-443.
Artvinli, Fatih. (2018), “Pinel of İstanbul: Dr. Luigi Mongeri (1815-82) and the Birth of Modern Psychiatry in the Ottoman Empire, History of Psychiatry” C.29, S.4, 2018, s. 424-437.
Baş, Arda (2019), “1948 Türkiye İktisat Kongresi’nde Liberalizm Hakkında Görüşler,” Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 44, s. 347-365.
Baytop, Turhan. (1995), “Esrar,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, s. 431- 432.
Çakır, Sebahattin (1948), “Kenevir Ziraatı,” İzmir’de Köycülük, S. 47, s. 20.
Doğukan, Suphi Rıza (1940), “Türkiye’nin Kendir Varlığı,” İktisadi Yürüyüş, S. 14, s. 15.
İncekara, Fethi (1953), “Kenevir Bölgelerimize Toplu Bakış,” Çiftçi, C.8, S. 88, s. 76-78. Karabulut, Kerem & Akyol, Hikmet (2017) “Türk Tarımının Gelişimi, Sorunları ve Uygulanan Politikalar Üzerine Bir Araştırma (1839-1950), Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergisi, C.6, S.11, s. 70-84.
(1945) “Kenevirciliğimiz ve Kenevir Endüstrimiz,” Çiftçi, S. 2, s. 4-6.
Kolsarıcı, Özer (2019), “Kenevir Bitkisinin Kullanım Alanları, Tarımı ve Değerlendirilmesi,” Endüstriyel Kenevir Formu I-II. Şükrü Karataş (Ed), İstanbul Aydın Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s. 31-42.
Köse, Osman (2011), “XVIII Yüzyılda Çarşamba,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.4, S. 19, s. 167-175.
Öner, Hüseyin (1969) “Kendir,” Pancar, s. 10-14.
Öz. Mehmet (2007), “Osmanlılar,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 33, s. 532- 538.
Pirhasoğlu, Macit (1969), “Türkiye’nin Sınai Bitki Potansiyeli ve Kendir (Kenevir) Üretimi,” İktisat, C. 10, S. 60, s. 3-9.
Pür, Emine (2021), CHP Teftiş Raporlarına Göre Kastamonu’nun Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu (1939-1948), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.11, S. 21, s. 81-96.
Seyfi, Ali Rıza (1928), “Türkiye’de Kendir, Kenevir ve İplikçilik,” İstanbul Ticaret Odası Mecmuası, S. 6, s. 369-376.
Tarıman, Celal ve İncekara, Fethi (1954), “Memleketimizde Keten ve Kenevir İstihsalinin Arttırılması İmkanları,” Çiftçi, C. 9, Sayı: 102, s. 224-227.
Taşlıgil, Nuran ve Şahin, Güven (2019) “Türk Tarım Hayatında Kenevir Yetiştiriciliğinin Yeniden Başlaması ve Yaşanan Gelişmeler,” I. İstanbul Üniersitesi Uluslararası Coğrafya Kongresi Bildiriler Kitabı, İstanbul, s. 457-478.
Tınal, Melih (2017) “İsmet İnönü’nün Kuzey Anadolu Ziyaretine İlişkin Gözlemler,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 10, S. 52, s. 436-442.
Yapucu Pullukçuoğlu, Olcay (2018), “Tire ve Çevresinin Başkent Ekonomisindeki Rolü,” Uluslararası Küçük Menderes Araştırmaları ve Tire Tarihi Sempozyumu Bildiriler, Cilt 1, Tire Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara, s.191-198.
Yurtoğlu, Nadir & Eğilmez (2017), Mustafa “Tarihi Gelişim Süreci İçinde Taşköprü Kendir Sanayi,” Uluslararası Taşköprü Pompeiopolis Bilim Kültür Sanat Araştırmaları Sempozyumu Tam Metin Kitabı, Ed. Mustafa Eğilmez &Serap Balcı, Kastamonu, s. 1204-1219.
VI. Tezler Bozkurt, Hıdır (2019), Türkiye Cumhuriyeti-SSCB Ticari İlişkiler (1923-1938), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Eren, Ali Asgar 2019), Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı Kapsamında Kurulan Sümerbank Dokuma Fabrikalarında Sosyal ve Kültürel Uygulamalar (1935-1950), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. VII. Dijital Kaynaklar
Erdoğdu, Ata ve Tekeci, Mehmet. “Kenevir (Kendir) ve Kastamonu,” Çanakkale Türküsü, 18 Ocak 2019.
“Gökçeağaç Kilimi (Asker Yarim)” Der. Nursaç Doğanışık & Suat İnce, (http://www. turkuler.com/nota/ezgi_gokce_agacin_kilimi_asker_yarim.html) (Erişim Tarihi 17 Şubat 2021)

ISSN: 2146-4456
Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
Başlangıç: 2011
Yayıncı: Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi