Osmanlı İlk Dönemi Medreselerinin Kuruluş Süreci ve Arap Dilinin Öğretimi

Osmanlı İmparatorluğu; aşiretten beyliğe, beylikten devlete, devletten ise cihan imparatorluğuna geçerken, kurumsallaşma döneminin en önemli ve öne çıkmış eğitim kurumlardan biri olan medreselerde eğitim ve öğretimin Arap Dili’nde yapılmasını sağlamış ve böylece kendine has bir eğitim ve öğretim sistemi oluşturmuştur. Bununla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun bilime ve bilim adamlarına önem vermesi, eğitim ve öğretim kurumlarını parasız yapması ve bu kurumlarda eğitim öğretim faaliyetlerini yerine getiren öğrencilerin barınma ihtiyaclarını karşılaması, Osmanlı toplumunu eğitim ve öğretime teşvik ederken, ilim hayatının kısa süre içerisinde ilerlemesini ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. Bu bağlamda o dönemin eğitim kurumları olan medreselerde okutulan Arap Dili, genellikle nakli ilimlerden oluşan Kur’an tefsiri, Hadis ve İslam fıkhı gibi dini eğitime yönelik olmuşsada İstanbul’un fethinden sonra akli ilimlerin verilmesi ve tahsili için öğrenilmesi zorunlu olan bir dile dönüşmüştür. Bununla beraber eğitim ve öğretimin yenilenmesi eğitim kurumları olan medreselerde eğitim düzeyini yükseltmiş, medreselerin gelişmesini sağlamış ve sayılarını arttırmıştır. Bu medreselerde okutulan ilmi eserler ve onlara kaynak teşkil eden kitaplar, Arap dilinde yazılmıştır. Bu durum Arap Dili’nin öğrenilmesi ve öğretilmesini kaçınılmaz kılmıştır. İşte bu çalışmada; Osmanlı medreselerinde, eğitim ve öğretim dili olan Arapça’nın, öğretiminin hem medreselerin yapısı hem de eğitim-öğretim metodlarına değinmek suretiyle nasıl ve hangi boyutlarda yapıldığına dair tespitlerde bulunmaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı İmparatorluğu, medrese, arap dili öğretimi

The Establishment Process of the Ottoman First Period Madrasas and the Teaching of Arabic Language

Madrasas which were one of the most important and famous educational establishments of the Ottoman Empire in the transitional period from a tribe to a principality, from a principality to a state, from a state to a world empire made education and training possible in Arabic language and in this way formed a special education and training system. The fact that Ottoman Empire attached importance to scientific issues and scientists, the educational establishments were then free, the need of pupils for sheltering was met enabled scientific life to advance and become popular in a short span of time as well as encouraging the Ottoman society in terms of education and training. In this context, Arabic which was taught in madrasas turned into a compulsory language for the purpose of training pupils in fundamental Islamic sciences for religious education. Fundamental Islamic sciences are generally composed of interpretation of the Koran, the prophet Muhammad's sayings/deeds and Islamic law. Arabic was also compulsory in madrasas to teach rational sciences after the conquest of Istanbul. Besides, the innovation of the education and learning system raised education levels of madrasas, enabled them to advance and increased their numbers. Scientific works and reference books were written in Arabic language. This situation made teaching and learning of this language indispensable. In this study, we touched upon the educative structure of Madrasas and teaching-training methods. In doing so we also tried to detect how and in what dimensions the Arabic language which was the language of the education and training in Ottoman madrasas were taught.

Keywords:

Ottoman Empire madrasa, arabic language, arabic grammar books.,

PDF

___

Adıvar, A. (1943). Osmanlı türklerinde ilim. İstanbul: Maarif Matbaası.
Akgündüz, H. (1997). Klasik dönem osmanlı medrese sistemi. İstanbul: Ulusal Yayınlar.
Arslan, İ. (2008). Abdurrahmân el-câmî ve el-fevâidü'z-ziyâiyye adlı eseri. (Yayımlanmamış doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
Aşıkpaşazâde (1332). Tevârih-i âl-i osman. İstanbul: Ali Bey Neşri.
Bahşi, T. (2013). Nahiv öğretiminde manzûm eserler "ibn mâlik'in el-elfiyye'si örneği", Ümit Güneş. II. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı - V Cilt. Isparta, 12-15 Mayıs 2016, İstanbul s. 233 - 250.
Baltacı, C. (1976). XV-XVI. asırlar osmanlı medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası.
Benli, M. S. (2005). MİFTÂHU'l-ULÛM. http://www.islamansiklopedisi. info/dia/pdf/c30/c300015.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 23 Ocak).
Bilge, M. (1984). İlk osmanlı medreseleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Brockelmann, C. (1943-1949). Geschichte der arabischen litteratur. Leiden: Brill.
Can, B. (2010). Tanzimat öncesi osmanlı medreselerinde arapça öğretim yöntemleri. Ekev Akademi Dergisi. 44, 308-309.
Çakır, M. (1992). BİNÂÜ'l-EF'ÂL. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ pdf/c06/c060135.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 29 Ocak).
Çöğenli, M. Sadi (2006). MUTARRİZÎ. http://www.islamansiklopedisi.info/ dia/pdf/c31/c310246.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 29 Ocak).
Demir, H. (2005). Die osmanischen medresen. Frankfurt am Main: Peter Lang Verlag.
Demirayak, K. (2003). el-MAKSÛD. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ pdf/c27/c270324.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 29 Ocak).
Demirayak, K. (2004). MERÂHU'l-ERVÂH. http://www.islamansiklopedisi. info/dia/pdf/c29/c290109.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 29 Ocak).
Doğan, R. (1997). Osmanlı eğitim kurumları ve eğitimde ilk yenileşme hareketlerinin batılılaşma açısından tahlili. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 37, 407-442.
Durmuş, İ. (2002). KAZVÎNÎ, Hatîb. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ pdf/c25/c250105.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 23 Ocak).
Durmuş, İ. (1991). el-AVÂMİLÜ'l-MİE. http://www.islamansiklopedisi.info/ dia/pdf/c04/c040102.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 23 Ocak).
Eliaçık, M. (2014). Osmanlı medreselerinde öğretilen belâgat kitapları. Ulakbilge. 2/4. 31-39
Faroqhi, S. (1973). Social mobility among the ottoman ulema. International Journal of Middle East Studies. 4, 211.
Hazer, D. (2002). Osmanlı medreselerinde arapça öğretimi ve okutulan ders kitapları. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1, 274-293.
Hızlı, M. (1998). Bursa medreseleri. İstanbul: İz Yayınları.
Hızlı, Mefail (2008). Osmanlı medreselerinde okutulan dersler ve eserler. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 17, 25-46.
İhsanoğlu, E. (1998). Osmanlı eğitim ve bilim müesseseleri, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. 2, 227.
İnalcık, H. (1973). The ottoman empire, the classical age 1300-1600. London: Weidenfeld & Nicholson.
İzgi, C. (1997) Osmanlı medreselerinde ilim. İstanbul: İz Yayınları.
Kılıç, H. (2010). eş-ŞÂFİYE. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c38/ c380144.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 22 Ocak).
Kılıç, H. (2001). el-KÂFİYE. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c24/ c240092.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 22 Ocak).
Kunter, H. ve Ülgen, S. (1938). Fatih camii. Vakıflar Dergisi. 1, 91.
Kut, G. (1998). Anadolu'da türk edebiyatı. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. 2, 21.
Özbalıkçı, M. R. (2005). MUĞNİ'l-LEBÎB. http://www.tdvislamansiklopedisi. org/dia/pdf/c30/c300258.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 22 Ocak).
Özel, A. (2013). ZENCÂNÎ, İzzeddin. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ pdf/c44/c440155.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 22 Ocak).
Özen, Ş. (2008). SADRÜŞŞERÎA. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/ c35/c350306.pdf (Erişim Tarihi: 2017, 19 Ocak).
Parladır, S. (1987). Medrese hakkında pedagojik bir değerlendirme. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4, 173.
Saray, M. (1987). Türk dünyasında eğitim reformu ve gaspıralı ismail bey. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü.
Sevinç, N. (1991). Osmanlının yükselişi ve çöküşü. İstanbul: Burak Yayınevi.
Sprenger, A. (1878). Die schulfächer und die scholastik der muslime. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. 32, 1-20.
Şanal, M. (2003). Osmanlı devleti'nde medreselere ders programları, öğretim metodu, ölçme ve değerlendirme, öğretimde ihtisaslaşma bakımından genel bir bakış. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 14, 149-168
Şeşen, R. (1986). Osmanlılar döneminde arap dili ve edebiyatı öğretimi. Studies on Turkish-Arab Relations Annual. 267.
Tahir M. (1333). Osmanlı müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Amire.
Karakök, T. (2013). Yükseköğretim kurumu olarak osmanlı'da medreseler: bir değerlendirme. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 2, 218.
Tekindağ, Ş. (1973). "Medrese dönemi", cumhuriyetin 50. yılında istanbul üniversitesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Usta, İ. (2012). Medreseler ve ilahiyat fakültelerindeki arapça öğretiminin temel dinamikler bağlamında değerlendirilmesi. The Journal of Academic Social Science Studies. 5/4, 263- 269.
Uzunçarşılı, İ. H. (1965). Osmanlı devletinin ilmiye teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Yakuboğlu, K. (2006). Osmanlı medrese eğitimi ve felsefesi. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.