Hilal KARADENİZ, Ceyda Su GÜNDÜZ, Ozlem CAN GURKAN

İnfertilitede Kanıta Dayalı Biyolojik Temelli Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamaları

İnfertilite, üreme çağında olan çiftlerin bir yıl süre ile düzenli korunmasız cinsel ilişkide bulunmalarına rağmen çocuk sahibi olamamaları ile sonuçlanan biyopsikososyal bir olgudur. Bu süreçte çiftler; benlik saygısında azalma, cinsel işlev bozuklukları, rol performansında etkisizlik, kontrol kaybı, anksiyete, depresyon, sosyal izolasyon, suçluluk, toplumsal baskı ve damgalanma gibi birçok sorun yaşamaktadır. Dolayısıyla yaşam kalitelerini olumsuz etkileyen adeta kriz olarak algıladıkları bu dönem ile baş etmede, tıbbi tedavinin yanı sıra gebe kalma şansını artırmayı amaçlayan, etkili, güvenli ve daha ekonomik olduğunu düşündükleri biyolojik temelli geleneksel ve tamamlayıcı tıp uygulamalarına başvurabilmektedirler. Derleme niteliğindeki bu makalede; infertil çiftlerin sıklıkla başvurduğu yaşam tarzı değişiklikleri, vitamin ve mineral takviyesi, bitkisel ürün tüketimi gibi biyolojik temelli geleneksel ve tamamlayıcı tıp uygulamalarına ilişkin çalışmaların kanıt düzeyi incelenmiştir. Elde edilen sonuçlar doğrultusunda; infertil çiftlerin güvenilir ve etkili geleneksel ve tamamlayıcı tıp uygulamalarını tercih etmeleri ve bu alanda çalışan hemşireler başta olmak üzere ilgili tüm sağlık profesyonellerinin farkındalıkla hasta yararına eğitim/danışmanlık hizmeti verebilmeleri hedeflenmektedir. Bu sayede infertil çiflerin kanıt düzeyi yüksek geleneksel ve tamamlayıcı tıp uygulamalarını tercih etme oranlarının artırılarak fertilitenin korunması ve iyileştirilmesine yönelik toplumsal katkı sağlanabileceği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Biyolojik temelli ürünler, Geleneksel tıp, İnfertilite, Kanıta dayalı uygulama, Tamamlayıcı terapiler

Evidence-Based Biologically Based Traditional and Complementary Medicine Practices in Infertility

Infertility is a biopsychosocial phenomenon that results in couples in reproductive age unable to have children despite having regular unprotected sexual intercourse for one year. In this process, couples experience many problems such as decreased self-esteem, sexual dysfunctions, ineffectiveness in role performance, loss of control, anxiety, depression, social isolation, guilt, social pressure and stigma. Therefore, in coping with this period, which they perceive as a crisis that negatively affects their quality of life, they can apply to biological-based traditional and complementary medicine practices, which they think are effective, safe and more economical, aiming to increase the chance of getting pregnant in addition to medical treatment. In this review, the evidence level of studies on biological-based traditional and complementary medicine practices such as lifestyle changes, vitamin and mineral supplements, and herbal product consumption, which infertile couples frequently apply, were examined. In line with the results obtained; It is aimed that infertile couples prefer reliable and effective traditional and complementary medicine practices and that all relevant health professionals, especially nurses working in this field, can provide training/consulting services for the benefit of the patient with awareness. In this way, it is thought that by increasing the rate of preference of traditional and complementary medicine practices with high evidence level of infertile couples, a social contribution can be made to the preservation and improvement of fertility.

Keywords:

Biological products, Traditinonal Medicine, Infertility, Evidence-based practice, Complementery therapies,

PDF

___

Abdelhafiz, A. T., Muhamad, J. A. (2008). Midcycle pericoital intravaginal bee honey and royal jelly for male factor infertility. International Journal of Gynecology & Obstetrics, 101(2), 146-149. doi: 10.1016/j.ijgo.2007.11.012.
Ahmad, M. K., Mahdi, A. A., Shukla, K. K., Islam, N., Rajender, S., Madhukar, D., ... Ahmad, S. (2010). Withania somnifera improves semen quality by regulating reproductive hormone levels and oxidative stress in seminal plasma of infertile males. Fertility and Sterility, 94(3), 989-996. doi: 10.1016/j.fertnstert.2009.04.046.
Akder, R. N., Ayhan, N. Y. (2021). İnfertilite ve mikro besin ögeleri. Aydın Sağlık Dergisi. 7(1), 1-13. doi: 10.17932/IAU.ASD.2015.007/asd_v07i1001.
Altıntop, İ., Kesgin, B. (2018). İnfertilite tedavisi gören çiftlerin kaygı, psikolojik dayanıklılık düzeyleri ile başa çıkma stratejileri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11, 756-768. doi: 10.17719/jisr.20185537247.
Arslan, E., Fışkın, G. (2017). Fertilitenin Korunması. İçinde Demirci, N., Kızılkaya Beji, N. (Ed.), İnfertilite Hemşireliği El Kitabı (pp.37-54). İstanbul: Nobel Tıp Kitapevi.
Bednarska-Czerwińska, A., Olszak-Wąsik, K., Olejek, A., Czerwiński, M., Tukiendorf, A. (2019). Vitamin D and anti-müllerian hormone levels in infertility treatment: the change-point problem. Nutrients, 11(5), 1053-1063. doi: 10.3390/nu11051053.
Bergman, J., Luft, B., Boehmann, S., Runnebaum, B., Ger¬hard, I. (2000). The efficacy of the complex medication Phyto-Hypophyson L in female, hormone-related sterility. A randomized, placebo-controlled clinical double-blind study. Forsch Komplementarmed Klass Naturheilkd, 7(4), 190-199. doi: 10.1159/000021343.
Biçer, İ., Yalçın Balçık, P. (2019). Traditional and complementary medicine: investigation of Turkey and the selected countries. Hacettepe Journal of Health Administration, 22(1), 245-257.
Bogdanov, S., Jurendic, T., Sieber, R., Gallmann, P. (2008). Honey for nutrition and health: A review. Journal of American Collage of Nutrition, 27(6), 677-689. doi: 10.1080/07315724.2008.10719745.
Bosdou, J. K., Konstantinidou, E., Anagnostis, P., Kolibianakis, E. M., Goulis, D. G. (2019). Vitamin D and obesity: two ınteracting players in the field of infertility. Nutrients, 11(7), 1455-1467. doi: 10.3390/nu11071455.
Cumhur, H. (2020). İnfertilite tedavisi gören kadınlarda tamamlayıcı ve alternatif tedavi olarak bitkisel ürün kullanım sıklığının ve kullanımını etkileyen faktörlerin değerlendirilmesi (Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi). Sakarya Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği Anabilim Dalı. Sakarya.
Çağlar, M., Satılmış, İ. G. (2019). İnfertilite ve yaşam kalitesi: Sistematik derleme. Androloji Bülteni, 21, 170-76. doi: 10.24898/tandro.2019.79836.
Canat, H. L. (2020). Erkek İnfertilitesinde Fitoterapinin Yeri. İçinde Canat, H.L., Kadıoğlu, A. (Ed.), Genito-Üriner Hastalıklarda Fitoterapinin Yeri (pp.65-71). İstanbul: TÜD/Türk üroloji Akademisi Yayını.
Catov, J. M., Bodnar, L. M., Ness, R. B., Markovic, N., Robert, J. M. (2007). Association of periconceptional multivitamin use and risk of preterm or small-for-gestational-age births. American Journal of Epidemiology, 166(3), 296-303. doi: 10.1093/aje/kwm071.
Chavarro, J. E, Willett, W. C, Skerrett, P. J. (2008). The fertility diet. New York, NY: The McGraw Hill Companies, Inc.
Chavarro, J. E., Rich-Edwards, J. W., Rosner, B. A., Willett, W. C. (2008). Use of multivitamins, intake of B vitamins, and risk of ovulatory infertility. Fertility and Sterility, 89(3), 668-676. doi: 10.1016/j.fertnstert.2007.03.089.
Clark, N. A., Will, A. M., Moravek, M., Xu, X., Fisseha, S. (2013a). Physician and patient use of attitudes towards comp¬lementary and alternative medicine in the treatment of infertility. International Journal of Gynecology and Obstetrics, 112(3), 253-257. doi: 10.1016/j.ijgo.2013.03.034.
Clark, N. A., Will, M., Moravek, M., Fisseha, S. (2013b). A systematic review of the evidence for complementary and alternative medicine in infertility. International Journal of Gynecology & Obstetrics, 122(3), 202-206. doi: 0.1016/j.ijgo.2013.03.032.
Covington, S.N., (2006). Group approaches to infertility counseling. In S. Covington & L. Burns (Eds.), Infertility Counselling: A Comprehensive Handbook for Clinicians (pp. 196-208). Cambridge: Cambridge University Press. doi: 10.1017/CBO9780511547263.012.
Cwikel, J., Gidron, Y., Sheiner, E. (2004). Psychological interactions with infertility among women. European Journal of Obstetrics & Gynecology and Reproductive Biology, 117(2), 126-131. doi: 10.1016/j.ejogrb.2004.05.004.
Demirel, G., Irez, T. (2020). Alkol ve sigara kullanımının infertil erkeklerde semen parametreleri üzerine etkisinin araştırılması. Androloli Bülteni, 22, 149-153. doi: 10.24898/tandro.2020.68815.
Edassery, S. L., Shatavi, S. V., Kunkel, J. P., Hauer, C., Brucker, C., Penumatsa, K., … Luborsky, J. L. (2010). Autoantigens in ovarian autoimmunity associated withunexplained infertility and premature ovarian failure. Fertility and Sterility, 94(7), 2636-2641. doi: 10.1016/j.fertnstert.2010.04.012.
Ercan, P., El, S. (2010). Koenzim Q10’un beslenme ve sağlık açısından önemi ve biyoyararlılığı. TÜBAV Bilim Dergisi, 3(2), 192-200.
European Federation for Complementary and Alternative Medicine. CAM Definition. Erişim tarihi 09.03.2023, http://www.efcam.eu/cam/cam-definition/ ,
Fırat, Y. Y., Kaya, D., İnanç, N. (2021). İnfertil Kadınların Bitkisel Ürün Kullanım Durumları. İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, 6(2), 7-13.
Frisch, R.E. (2004). Female fertility and the body fat connection. Chicago: University of Chicago Press.
Gauthaman, K., Adaikan, P. G., Prasad, R. N. (2002). Aphrodisiac properties of Tribulus Terrestris extract (Protodioscin) in normal and castrated rats. Life Sciences, 71(12), 1385-1396. doi: 10.1016/S0024- 3205(02)01858-1.
Green, R. R., Santoro, N., Allshouse, A. A., Neal-Perry, G., Derby, C. (2017). Prevalence of complementary and alternative medicine and herbal remedy use in hispanic and non-hispanic white women: results from the study of Women's Health Across the Nation. The Journal of Alternative and Complementary Medicine, 23(10), 805-811. doi: 10.1089/acm.2017.0080.
Hemadi, M., Saki, G., Rajabzadeh, A., Khodadadi, A., Sarkaki, A. (2013). The effects of honey and vitamin E administration on apoptosis in testes of rat exposed to noise stress. Journal of Human Reproductive Sciences, 6(1), 54-58. doi: 10.4103/0974-1208.112383.
Heredia, A., Padilla, F., Castilla, J. A., Garcia-Retamero, R. (2020). Effectiveness of a psychological intervention focused on stress management for women prior to IVF. Journal of Reproductive and Infant Psychology, 38, 113-126. doi: 10.1080/02646838.2019.1601170.
Hosseini, B., Nourmohamadi, M., Hajipour, S., Taghizadeh, M., Asemi, Z., Keshavarz, S. A., … Jafarnejad, S. (2019). The effect of omega-3 fatty acids, EPA, and/or DHA on male infertility: a systematic review and meta-analysis. Journal of dietary supplements, 16(2), 245-256. doi: 10.1080/19390211.2018.1431753.
Joanna Briggs Institue. JBI Levels of Evidence. 2003. Erişim tarihi 09.03.2023, https://joannabriggs.org/
Kabukçu, C., Çabuş, Ü. (2021). İntrauterin inseminasyon uygulanan hastalarda serum vitamin D seviyesinin gebelik ile ilişkisi. Pamukkale Tıp Dergisi, 14(1), 233-341. doi: 10.31362/patd.820624.
Kahveci, R., Tokaç, M. (2010). Kanıta dayalı sağlık politikası ve sağlık teknolojilerinin değerlendirilmesi. Turkiye Klinikleri Journal of Medical Sciences. 30(6), 2020-2024.
Karimzadeh, M. A., Javedani M. (2010). An assessment of lifest¬yle modification versus medical treatment with clomip¬hene citrate, metformin, and clomiphene citratemetfor¬min in patients with polycystic ovary syndrome. Fertility and Sterility, 94(1), 216-220. doi: 10.1016/j.fertnstert.2009.02.078.
Kaya, S. (2009). Veteriner Farmakoloji. 5. Baskı. Ankara: Medisan Yayınevi.
Keskes-Ammar, L., Feki-Chakroun, N., Rebai, T., Sahnoun, Z., Ghozzı, H., Hammamı, S., … Bahloul, A. (2003). Sperm oxidative stress and the effect of an oral vitamin E and selenium supplement on semen quality in inferti¬le men. Archives of Andrology, 49(2), 83-94. doi: 10.1080/01485010390129269.
Kurnaz, D., Karaçam, Z. (2022). İnfertil obez kadınlarda obezitenin yönetiminde kullanılan yöntemlerin obstetrik sonuçlara etkisi: sistematik derleme ve meta-analiz. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 12(1), 147-169. doi: 10.31020/mutftd.1003918.
Kurt, G., Arslan, H. (2019). İnfertilite tedavisi alan çiftlerin kullandıkları tamamlayıcı ve alternatif tıp uygulamaları. Cukurova Medical Journal, 44, 329-338. doi: 10.17826/cumj.569533
Kurt, Ö., El, S. (2011). Biyoaktif bir gıda bileşeni L-karnitin: Beslenme ve sağlık açısından önemi ve biyoyararlılığı. Tübav Bilim Dergisi, 4(2), 97-102.
Lafuente, R., González-Comadrán, M., Solà, I., López, G., Brassesco, M., Carreras, R., … Checa, M. A. (2013). Coenzyme Q10 and male infertility: a meta-analysis. Journal of Assisted Reproduction Genetics, 30(9), 1147-156. doi: 10.1007/s10815-013-0047-5.
Legro, R.S., Hansen, K. R., Diamond, M. P., Steiner, A. Z., Coutifaris, C., Cedars, M. I., … Zhang, H. (2022). Effects of preconception lifestyle intervention in infertile women with obesity: The FIT-PLESE randomized controlled trial. PLoS medicine, 19(1), e1003883. doi: 10.1371/journal.pmed.1003883.
Micic, S., Lalic, N., Djordjevic, D., Bojanic, N., Bogavac-Stanojevic, N., Busetto, G. M., … Agarwal, A. (2019). Double-blind, randomised, placebo-controlled trial on the effect of L-carnitine and L-acetylcarnitine on sperm parameters in men with idiopathic oligoasthenozoospermia. Andrologia, 51(6), e13267. doi: 10.1111/and.13267.
Mollahaliloğlu, S., Uğurlu, F. G., Kalaycı, M. Z., Öztaş, D. (2015). The new period in traditional and complementary medicine. Ankara Medical Journal, 15(2), 102-105.
Nadjarzadeh, A., Shidfar, F., Amirjannati, N., Vafa, M. R., Motevalian, S. A., Gohari, M. R., … Sadeghi, M. R. (2014). Effect of Coenzyme Q10 supplementation on antioxidant enzymes activity and oxidative stress of seminal plasma: a double‐blind randomised clinical trial. Andrologia, 46, 177-183. doi: 10.1111/and.12062.
National Center for Complementary and Alternative Medicine (NCCAM). Complementary, alternative, or integrative health: what’s in a name? 2022. Erişim tarihi 09.03.2023, (http://nccam.nih.gov/health/whatiscam).
Nguyen, T. T., Trieu, T. S., Tran, T. O., Luong, T. L. A. (2019). Evaluation of sperm DNA fragmentation index, Zinc concentration and seminal parameters from infertile men with varicocele. Andrologia, 51(2), e13184. doi: 10.1111/and.13184.
Safarinejad, M. R. (2009). Efficacy of Coenzyme Q10 on Semen Parameters, Sperm Function and Reproductive Hormones in Infertile Men. The Journal of Urology. 182, 237- 248. doi: 10.1016/j.juro.2009.02.121
Omar, M. I., Pal, R. P., Kelly, B. D., Bruins, H. M., Yuan, Y., Diemer, T., … Minhas, S. (2019). Benefits of empiric nutritional and medical therapy for semen parameters and pregnancy and live birth rates in couples with ıdiopathic ınfertility: a systematic review and meta-analysis. European Urology, 75(4), 615-625. doi: 10.1016/j.eururo.2018.12.022.
Ott, J., Wattar, L., Kurz, C., Seemann, R., Huber, J. C., Mayerhofer, K., … Vytiska-Binstorfer, E. (2012). Parameters for calcium metabolism in women with polycystic ovary syndrome who undergo clomiphene citrate stimulation: a prospective cohort study. European Journal of Endocrinology, 166(5), 897-902. doi: 10.1530/EJE-11-1070.
Özcan, H., Kızılkaya Beji, N. (2016). İnfertilitede tamamlayıcı ve alternatif tıp uygulamaları. Okmeydanı Tıp Dergisi, 32(1), 36-44. doi: 10.5222/otd.2016.1031.
Özçini Uz, G. (2018). İnfertilite tedavisi alan kadınların beslenme durumu ve yaşam tarzının embriyo kalitesine etkisi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Başkent Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Beslenme ve Diyetetik Anabilim Dalı, Ankara.
Ozkan, S., Jindal, S., Greenseid, K., Shu, J., Zeitlian, G., Hickmon, C., … Pal, L. (2010). Replete vitamin D stores predict reproductive success following in vitro fertilization. Fertility and Sterility, 94(4), 1314-1319. doi: 10.1016/j.fertnstert.2009.05.019.
Paszkowski, T., Traub, A. L., Robinson, S. Y., McMaster, D. (1995). Selenium dependent glutathione peroxidase activity in human follicular fluid. Clinica Chimica Acta, 236(2), 173-80. doi: 10.1016/0009-8981(95)98130-9.
Prieto, L., Quesada, J.F., Cambero, O., Pacheco, A., Pellicer, A., Codoceo, R., … Garcia-Velasco, J.A. (2012). Analysis of follicular fluid and serum markers of oxidative stress in women with infertility related to endometriosis. Fertility and Sterility, 98(1), 126-130. doi: 10.1016/j.fertnstert.2012.03.052.
Ross, C., Morriss, A., Khairy, M., Khalaf, Y., Braude, P., Coomarasamy A, … El-Toukhy, T. (2010). A systematic revi¬ew of the effect of oral antioxdants on male infertility. Reproductive BioMedicine Online, 20(6), 711-723. doi: 10.1016/j.rbmo.2010.03.008.
Royal College of Obstetricians & Gynaecologists (RCOG). Fertility: Assessment and treatment for people with fertility problems. 2022. Erişim tarihi 09.01.2022, http://www.rcog.org.uk/resources/Public/pdf/Fertility_full.pdf
Şahinduran, Ş., Kahraman, D. (2019). Leptin Hormonu. Veterinary Journal of Mehmet Akif Ersoy University, 1(1), 59-64.
Sellandi, T. M., Thakar, A. B., Baghel, M. S. (2012). Clinical study of Tribulus terrestris Linn. in oligozoospermia: A double blind study. An International Quarterly Journal of Research in Ayurveda, 33(3), 356-364. doi: 10.4103/0974-8520.108822.
Shahin, A. Y., Ismail, A. M., Shaaban, O. M. (2009) Supplementation of clomiphene citrate cycles with or ethinyl oestradiol-a randomized trial. Reproductive Bio¬medicine Online, 19(4), 501-507. doi: 10.1016/j.rbmo.2009.06.007.
Shani, C., Yelena, S., Reut, B.K., Adrian, S., Sami, H. (2016). Suicidal risk among infertile women undergoing in-vitro fertilization: incidence and risk factors. Psychiatry Research, 240, 53-59. doi: 10.1016/j.psychres.2016.04.003.
Showell, M. G., Mackenzie‐Proctor, R., Jordan, V., Hart, R. J. (2020). Antioxidants for female subfertility. Cochrane Database of Systematic Reviews, (8), CD007807. doi: 10.1002/14651858.CD007807.pub4.
Shukla, K. K., Mahdi, A. A., Ahmad, M. K., Shankhwar, S. N., Rajender, S., Jaiswar, S. P. (2009). Mucuna pruriens improves male fertility by its action on the hypothalamus-pituitary-gonadal axis. Fertility and Sterility, 92(6), 1934-1940. doi: 10.1016/j.fertnstert.2008.09.045.
Shukla, K. K., Mahdi, A. A., Mishra, V., Rajender, S., Sankhwar, S. N., Patel, D., … Das, M. (2011). Withania somnifera improves semen quality by combating oxidative stress and cell death and improving essential metal concentrations. Reproductive Biomedicine Online, 22(5), 421-427. doi: 10.1016/j.rbmo.2011.01.010.
Sis Çelik, A., Kırca, N. (2018). İnfertil kadınların uyguladıkları tamamlayıcı ve destekleyici bakım uygulamaları. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 21(3), 178-188.
Soyiç, Y., Süzer Özkan, F. (2020). İnfertilitede kullanılan geleneksel ve tamamlayıcı tıp uygulamaları. Ordu Üniversitesi Hemşirelik Çalışmaları Dergisi, 3(2), 169-175.doi: 10.38108/ouhcd.747957.
Stamets, K., Taylor, D. S., Kunselman, A., Demers, L. M., Pelkman, C. L., Legro, R. S. (2004). A ran¬domized trial of the effects of two types of short-term hypocaloric diets on weight loss in women with polycystic ovary syndrome. Fertility and Sterility, 81(3), 630-637. doi: 10.1016/j.fertnstert.2003.08.023.
Subhani, G. M., Khan, N. I., Akmal, M., Munir, M. I., Javed, S. H. (2019). Correlation between semen zinc concentration and semen parameters of infertile men. Annals of Punjab medical college (APMC), 13(1), 18-22. doi: 10.29054/APMC/19.522
Sur, Ü., Erkekoğlu, P., Gümüşel, B. (2020). Selenyum, selenoproteinler ve hashimoto tiroiditi. FABAD Journal of Pharmaceutical Sciences, 45(1), 45-64.
Süzer Özkan, F., Karaca, A., Sarak, K. (2018). Complementary and alternative medicine used by infertile women in Turkey. African Journal of Reproductive Health, 22(2), 40-49. doi: 10.29063/ajrh2018/v22i2.4.
Teskereci, G. (2010). İnfertilite tedavisi gören çiftlerde yaşam tarzının, yaşam kalitesine etkisi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Akdeniz Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doğum ve Kadın Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı, Antalya.
Unfer, V., Casini, M. L., Gerli, S., Costabile, L., Mignosa, M., Renzo, G. C. D. (2004). Phytoestrogens may improve the pregnancy rate in in vitro fertilization-embryo transfer cycles: a prospective, controlled, ran¬domized trial. Fertility and Sterility, 82(6), 1509-1513. doi: 10.1016/j.fertnstert.2004.07.934.
Uzun, T. (2019). Leptin hormonun bazı fizyolojik sistemler üzerindeki etkisinin incelenmesi. Bayburt Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 2(1), 113-118.
World Health Organization (WHO). (2014). WHO traditional medicine strategy: 2014-2023. Erişim tarihi 09.03.2023, https://www.who.int/publications/i/item/9789241506096
World Health Organization (WHO). (2019). WHO global report on traditional and complementary medicine 2019. Erişim tarihi 09.03.2023, https://shgm.saglik.gov.tr/Eklenti/30833/0/dunya-saglik-orgutuek42a387f5-97d7-44ac-9a1b-32bbdbf8e77fpdf.pdf?_tag1=631637BB8290C9FB17B18094B7576308E4BA49B5
World Health Organization (WHO). (2022). Infertility 2022. Erişim tarihi:17.04.2022, https://www.who.int/health-topics/infertility#tab=tab_1
Yao, D. F., Millls, J. N. (2016). Male infertility: lifestyle factors and holistic, complementary, and alternative therapies. Asian Journal of Andrology, 18(3), 410-418. doi: 10.4103/1008-682X.175779.
Yıldırım, F., Şahin, E. (2021). Biyolojik temelli uygulamaların infertil kadınlar üzerindeki etkisine güncel bir bakış. Adnan Menderes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, 5(3), 628-633. doi: 10.46237/amusbfd.890239.
Yucesoy, H., Akin, O., Sahbaz, G., Erbil, N. (2021). Sexual function and dyadic adjustment in infertility. Androloji Bülteni, 23, 123-128. doi: 10.24898/tandro.2021.98474