Kazak Türklerinin destanlarında geçiş dönemlerine bağlı inanış ve uygulamalar

İnsan hayatı, doğum öncesi dönemden ölüme kadar devam eden bir değişim ve gelişim sürecidir. Bu süreçte bireyin önceki konumundan farklı bir konuma geçtiği eşik niteliğindeki önemli alt süreçler yer alır. “Geçiş dönemi” olarak bilinen bu aşamaların en önemlileri doğum, evlenme ve ölümdür. Geçiş dönemlerinde bireyin yeni konumunu toplum nezdinde netleştirmek, onu bu yeni konumdan dolayı kutlamak ve maruz kalabileceği çeşitli olumsuz etkilerden korumak gibi işlevleri olan tören ya da kutlamalar gerçekleştirilir. Bu törenlerde doğaötesi ya da kutsal unsurlarla ilişkilendirilen sembol niteliğindeki çeşitli pratikler uygulanır. Birey ve toplum inançla desteklenen bu pratiklerin yardımıyla yeni aşamayı içselleştirir ve sorunsuz şekilde yaşamına devam eder. Geçiş dönemlerinde uygulanan pratikler, var oldukları toplumun ortak kültür birikiminden ve mitolojik inanışlarından izler taşır. Geçiş dönemi pratikleri toplum içerisinde yalnızca gündelik hayatta uygulanmakla kalmamış, kültür aktarıcısı niteliğinde olan sözlü ve yazılı kültür ürünlerine de yansımıştır. Milletin ortak belleğindeki kültür unsurlarının en yoğun şekilde yansıdığı edebiyat ürünlerinden olan destanlar, geçiş dönemlerine dair anlatımlar da barındırır. Türk dünyası destanları arasında nitelik ve nicelik bakımından önemli bir yeri olan Kazak sahası destanları, eski Türk kültürünü günümüze aktaran sözlü edebiyat ürünleridir. Bu çalışmada Kazak Türklerinin destanlarında yer alan geçiş dönemlerine bağlı inanış, gelenek ve uygulamalar derlenerek bunların kültür altyapısı ile destan kahramanlarına olan katkısı ortaya konulmuştur. Çalışmada “doğum”, “evlenme” ve “ölüm” başlıkları altında yapılan bu incelemenin sonucunda, Kazak Türkleri arasında konuyla ilgili geçmişten günümüze kadar sürdürülen pratik ve uygulamaların destanlarda sıkça yer aldığı gözlemlenmiştir. Ayrıca bunların Türk mitolojik düşünce sisteminden beslendiği, ancak bir kısmının ritüel işlevini yitirerek gelenek bağlamında uygulandığı sonucuna ulaşılmıştır.

The beliefs and practices in the epics of the Kazakh Turks during the transition periods

Human life is a process of change and development that continues from the prenatal term to the death of the individuals. There are notable sub-processes as thresholds where the individual moves from her/his previous position to a different position. These are called "transition periods" and the most important of these stages are birth, marriage, and death. During the transition periods, ceremonies or celebrations that have functions such as clarifying the new position of the individual in the eyes of the society, celebrating her/him due to this new position, and protecting him from various negative effects she/he may be exposed to, are performed. Various symbolic practices associated with supernatural or sacred elements are practised in these ceremonies. Individuals and society internalize the new stage with the help of these practices supported by belief and continue their lives smoothly. The practices applied in transitional periods bear traces of the common cultural accumulation and mythological beliefs of the society in which they exist. Transitional practices were not only applied in daily life in society but also reflected in oral and written literature products that were cultural transmitters. Epics, in which the cultural elements in the common memory of the nation are reflected most intensely, also contain narratives about the transition periods. Kazakh epics, which have an important place among the Turkish world epics in terms of quality and quantity, are oral literature products that transfer the old Turkish culture to the present. In this study, the beliefs, traditions, and practices related to the transitional periods of the Kazakh Turks were compiled and their cultural background and contribution to the heroes of the epic were revealed. Conducted under the titles of "birth", "marriage", and "death", the study shows that the Kazak Epics often portrays the practices of Kazakh Turks from past to present. In addition, it was concluded that these were nourished by the Turkish mythological thought system, but some of them lost their ritual function and were applied within the context of tradition.

Keywords:

Epic, Kazakh epics, Mythology Transition periods,

PDF

___

Aça, M. (1999). Kazak ve Kırgız Türklerinde defin sonrası bazı uygulamalar ve aş verme (aş toyu). Millî Folklor, 43, 24-33.
Aça, M. (2002). Kazak Türklerinin destanları ve destancılık geleneği. Kömen Yayınları.
Adilbekova, E. (1999). Koblandı-Batır destanı ile Dede Korkut arasındaki ilişkiler [Doktora tezi], Ege Üniversitesi.
Akifoğlu, H. A. (2019). Anayurttan Anadolu’ya. Bilge Kültür-Sanat Yayınları.
Aliyev, R. (2020). Türk mitolojisi. Astana Yayınları.
Arıkan, M. (2007a). Kazak destanları 1/Köroğlu’nun Kazak anlatmaları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arıkan, M. (2007b). Kazak destanları 2/Kubıkul, Dotan-Batır, KulamergenJoyamergen, Karabek-Batır. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arıkan, M., ve Düysebayeva, D. (2012). Kız Jibek-Kazak aşk destanı. TÜRKSOY.
Ayan, E. (2015). Kazak destanları 10 (Meyramgül Jumadilova vd., Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aydemir, A. (2013). “Manevi kültürümüze ait iki kelime ‘ağıt’ ve ‘sığıt’ üzerine: semantik bir yaklaşım”. Turkish Studies. 8/1, 781-802.
Bashenova, A. (2007). Kazak destanları (transkripsiyon, aktarma, metnin grameri) [Yüksek lisans tezi], Sakarya Üniversitesi.
Bayram, B. (2010). Kazak destanları 7 (K. Alpısbayeva, S. Sakenov ve J. Düysengül, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Boratav, P. N. (1994). 100 soruda Türk folkloru. Gerçek Yayınevi.
Çoruhlu, Y. (2011). Türk mitolojisinin ana hatları.(4. Bs.). Kabalcı Yayınları.
Durbilmez, B. (2017). Gelenekli Türk anlatıları. Ötüken Yayınları.
Ergun, M. (2002). Kopuz sarını- Kazak âşık tarzı şiir geleneği ve cıravlar. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ersöz, M. (2001). Kazak Türklerinin Ayman-Şolpan destanı [Yüksek lisans tezi], Gazi Üniversitesi.
Erqalieva, J ve Şakuzadaulı N. (2000). Kazak kültürü. Al-Farabi Kitabevi Yayınları.
Gökyay, O. Ş. (2006). Dedem Korkudun kitabı. Kabalcı Yayınları.
Han, B. C. (2017). Şiddetin tipolojisi. Metis Yayınları.
Honko, L. (2009). Ritüellerin oluşum süreci. (R. Ersoy, Çev.). (M. Ö. Oğuz vd., Haz.). Halk biliminde kuramlar ve yaklaşımlar-3 (ss. 203-216). Geleneksel Yayıncılık.
İbrayev, Ş. (1998). Destanın yapısı. AKMB Yayınları.
İnan, A. (2013). Tarihte ve bugün şamanizm- materyaller ve araştırmalar. (7. Bs.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İsmailov, Z. (2002). Kazak Türkleri.Yeni Türkiye Yayınları.
Kalafat, Y. (2010). Türk kültürlü halklarda ölüm. BerikanYayınları.
Kallimci, İ. T. (2010). Kazak destanları 5 “Şora Batır”. (B. Korgonbekov, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kaşgarlı Mahmud (2005). Divânü lügâti’t-Türk (S. Erdi ve S. T. Yurteser, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
Küçükbasmacı, G. (2017). Türk mitolojisinde at. (F. A. Turan ve M. Ozan, Ed.), Türk mitolojisine giriş (ss. 209-227). Gazi Kitabevi.
Mutlu, H. K. (1999). Er Sayın destanı çeviri-gramer-sözlük. [Yüksek lisans tezi], Afyon Kocatepe Üniversitesi.
Nauanova, G. (2020). Kazak Türklerinin halk kültüründe geçiş dönemleri [Doktora tezi], Ardahan Üniversitesi.
Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi-1. (6. Bs.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Özdemir, Ö. (2020). Kazak Türklerinin destanlarında mitolojik unsurlar [Doktora tezi], Erciyes Üniversitesi.
Örnek, S. V. (2000a). Türk halkbilimi. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Örnek, S.V. (2000b). 100 soruda ilkellerde din, büyü, sanat, efsane. Gerçek Yayınevi.
Özcan, D. (2011). Kazak batırlık destanları üzerine bir inceleme [Doktora tezi], Ege Üniversitesi.
Radloff, V. (1056). Sibirya’dan. (A.Temir, Çev.). Maarif Basımevi.
Türkmen, F. ve Arıkan M. (2007). Kazak destanları 4 “Kırımın kırk batırı”. (Anlatan: Murın Jırav Sengirbayev), Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türkmen, F. ve Arıkan M. (2011). Kazak destanları 8 “Alpamış ve Kambar batır”. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toyşanulı, A. (2020). Türk-Moğol mitolojisi. (B. Bayram, Akt.). Bengü Yayınları.
Tryjarski, E. (2012). Türkler ve ölüm. (H. Er, Çev.). Pinhan Yayınları.
Yeşil, Y. (2014a). Türk dünyasında geçiş dönemi ritüelleri (doğum-evlenme-ölüm gelenekleri). Grafiker Yayınları.
Yeşil, Y. (2014b). “Türk dünyasında geçiş dönemi ritüelleri üzerine tespitler”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 3 (9), 117-136.
Üçüncü, K. (2006). Kazak Türklerinin kahramanlık destanı Alpamış. Töre Yayın Grubu.
Ünal, F. (2008). “Kazak Türklerinde defin merasimi ve aş verme geleneği”. Bilig, 45, 103- 130.