1929 Dünya Ekonomik Krizi döneminde hukuki açıdan İzmir Limanı

Bu çalışmanın amacı, Atatürk Dönemi’nde İzmir Limanı’nın devlet idaresi altına alınmasında rol oynayan hukuki ve ekonomik etkenleri incelemek ve değerlendirmektir. Çalışmada ayrıca, Atatürk Dönemi’nde hükümet ile yabancı sermaye arasındaki ilişkiler, İzmir Limanı’nın millileştirilmesi örneği üzerinden incelenecektir. Araştırma sonunda elde edilen bulgulardan biri, limanın hukuki durumunun değişmesinde, bir dış etken olarak Büyük Buhran’ın rol oynadığı yönündedir. Şöyle ki, Ekim 1929’da ABD’de başlayan ve hızla Avrupa’ya yayılan 1929 Dünya Ekonomik Krizi’nin etkisiyle Türkiye’de tarım ürünü fiyatları düşmüş ve dış ticaret faaliyetleri azalmıştı. İzmir Limanı ise, Cumhuriyet’in ilk yıllarında ülkenin en önemli ihracat merkezlerinden biriydi ve limandan çoğunlukla tarım ürünleri ihraç edilmekteydi. Dolayısıyla ekonomik kriz nedeniyle limandaki ihracat faaliyetlerinde düşüş yaşanmıştı. Bunun üzerine hükümet liman ile ilgili sorunları çözmek için harekete geçmişti. Dolayısıyla Büyük Buhran’ın, İzmir Limanı’nın hukuki durumunu etkilediği görülmektedir. Diğer yandan çalışma ile, İzmir Limanı’ndaki ihracat faaliyetlerine zarar veren iç etkenlerin, limanı yöneten şirketlerden kaynaklandığı tespit edilmiştir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında, limandaki yükleme-boşaltma faaliyetlerinden Türk sermayeli İzmir Liman ve Körfez Şirketi sorumluyken, rıhtımın yönetimi ise Fransız sermayeli İzmir Rıhtımı Anonim Şirketinin elindeydi. Türk şirketin uyguladığı yükleme-boşaltma ücretleri ve Fransız şirketin ihracattan aldığı rıhtım vergisi, tüccarın maliyetini yükseltmekteydi. Bu da İzmir Limanı’ndaki ihracat faaliyetlerine zarar vermekteydi. Ayrıca Fransız şirketin karıştığı bir yolsuzluk olayı da mevcuttu. Çalışma sonucunda, 1929 Krizi’nin yanı sıra bu etkenlerin de limanın hukuki durumunda yaşanan değişimde rol oynadığı tespit edilmiştir. Bu değişim ise, hükümet tarafından Fransız şirketin yönetimindeki rıhtıma el konulması, Türk şirketin tasfiye edilmesi ve İzmir Limanı’nın bir devlet idaresi altına alınması şeklinde gerçekleşmişti. Ayrıca çalışma ile, İzmir Limanı’nın millileştirilmesinin bir yabancı sermaye karşıtlığından değil, kamu yararının gözetilmesi amacından kaynaklandığı sonucuna varılmıştır.

The Port of İzmir from a legal perspective during the 1929 World Economic Crisis period

The aim of this study is to investigate and interpret the legal and economic factors that played a role in the nationalization of the Port of İzmir during Atatürk Period. The study will try to clarify the state of the relations with foreign capital during Atatürk Period with the example of the Port of İzmir’s nationalization. One of the research’s findings is that the Great Depression is an external factor that played a role in the change of the legal state of The Port of İzmir. 1929 Crisis, which started in the USA in October 1929 and spread to the world, caused negative developments in Turkey too. As a result of the crisis, the prices of agricultural products dropped in Turkey and Turkey’s foreign trade activity decreased. The Port of İzmir was one of the country’s most important exportation centers during the first years of the republic and it was mainly exporting agricultural products. So, the exportation activity in the port decreased because of the crisis. When the exports decreased, the Turkish government consequently took action to solve the problems regarding the port. Thus, the Great Depression affected the legal state of the Port of İzmir. The study determined that the internal factors that damaged the Port of İzmir’s exportation activity are related to the companies that were in charge of the port. While the Turkish-funded İzmir Port and Gulf Company (İzmir Liman ve Körfez Şirketi) was in charge of loading and unloading, the French-funded İzmir Dock Inc. (İzmir Rıhtımı Anonim Şirketi) administered the dock during the Great Depression. The Turkish company’s prices for loading and unloading, and the wharfage that the French company took for exportation increased the expenses of merchants and this was damaging the exportation done through the Port of İzmir. Also, there was a case of corruption that the French company was involved in. At the end of the study, it was determined that all of these factors played a role in the change in the port’s legal state. The change is that the government seized the dock, closed down the Turkish company and assigned a government administration to the Port of İzmir. It was concluded with this study that, the nationalization of the Port of İzmir didn’t stem from an opposition to foreign capital, but from the intention to benefit the public.

Keywords:

1929 World Economic Crisis, the Great Depression, the Port of İzmir Nationalization,

PDF

___

(12 Ocak 1929). Anadolu ve Mersin-Tarsus-Adana Demir Yolları ve Haydar Paşa Limanı ve Zürihte Şark Demir Yolları Bankası arasında münakit dört kita itilafname ve merbutatının tasdiklerine ait kanun [1928]. Resmî Gazete.
(25 Nisan 1930). Tahmil ve tahliye. Anadolu.
(29 Nisan 1930). Liman inhisarları. Anadolu.
(30 Nisan 1930). Liman inhisarı. Anadolu.
(1 Mayıs 1930). Liman inhisarı. Anadolu.
(29 Mayıs 1930). Liman işleri meselesi. Anadolu.
(30 Aralık 1930). İzmir Rıhtımı hükümet tarafından satın alınacaktır. Hizmet.
(23 Aralık 1931). İzmir rıhtım şirketinde teftişat. Cumhuriyet.
(12 Ocak 1932). İzmir rıhtım şirketini hükümet aldı. Cumhuriyet.
(17 Ocak 1932). İzmir rıhtım şirketine niçin vaz’ıyet edildi?. Cumhuriyet.
(29 Ocak 1932). Kestirme yol. Hizmet.
(23 Şubat 1932). Rıhtım şirketi. Hizmet.
(26 Şubat 1932). Liman ve rıhtım işleri. Hizmet.
(30 Mart 1932). Rıhtım suiistimali davası dün başladı. Anadolu.
(8 Mayıs 1932). İzmir rıhtım şirketi satın alınıyor. Cumhuriyet.
(29 Temmuz 1932). İzmir Rıhtımı. Hizmet.
(3 Ağustos 1932). Rıhtım davası. Hizmet.
(30 Ağustos 1932). Rıhtım davası. Hizmet.
(27 Mart 1933). Rıhtım işleri. Yeni Asır.
(25 Haziran 1933). İzmir Rıhtım Şirketinin imtiyazı ile tesisatının satın alınmasına dair kanun [1933]. Resmî Gazete.
(9 Eylül 1933). Yeni Asır.
(28 Şubat 1934). İzmir rıhtım tesisatının İzmir Liman ve Körfez Şirketine devrine ait talimatname [1934]. Resmî Gazete.
(5 Ocak 1935). İstanbul ve İzmir Liman İşleri Müdürlüklerinin vazifelerine ve bunların murakabesine dair kararname [1934]. Resmî Gazete.
(14 Mart 1935). İzmir Limanı nizamnamesi hakkında kararname [1935]. Resmî Gazete.
Amadeo, K. (2020). Unemployment rate by year since 1929 compared to inflation and GDP. The Balance. 10 Ağustos 2020 tarihinde https://www.thebalance. com/unemployment-rate-by-year-3305506 adresinden erişildi.
Aksoy, Y. (2002). Smyrna-İzmir: Efsaneden gerçeğe. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
Arıkan, Z. (1985). Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde İzmir basını.
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (c. 1, s. 103-111). İletişim Yayınları.
Atay, Ç. (1998). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İzmir planları. Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı.
Avcı, R. (2015). Sömürünün ulaşım aygıtları: Bağdat Demiryolu özelinde Alman emperyalizmi. Mukaddime, 6(2), 263-282.
Azrak, Ü. (1970). Millileştirme ve kamu hizmeti. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 36(1-4), 44-78.
Bahar, O. (2004). Türkiye’de Atatürk Dönemi’nde (1923-1938) uygulanan para politikaları. Yönetim ve Ekonomi, 11(1), 155-166.
Baykara, T. (1974). İzmir şehri ve tarihi. Ege Üniversitesi Matbaası.
Çakırbaş, E. (2015). İzmir basınındaki yansımalarıyla Serbest Cumhuriyet Fırkası. [Yüksek lisans tezi], Aksaray Üniversitesi.
Elmacı, M. E. (2017). Ekonomik bir kurum olarak devletleştirme sürecinde İzmir Limanı ve yolsuzluk mahkemeleri. E. Ünlen (Ed.). Türkiye Cumhuriyeti’nin Ekonomik ve Sosyal Tarihi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (781-835). Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
Eşiyok, A. (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nun dünya ekonomisine eklemlenmesinde bir dönüm noktası: 1838 Serbest Ticaret Anlaşması. Mülkiye, 34(266), 67-108.
Goffman, D. (1995). İzmir ve Levanten dünya (1550-1650) (A. Anadol ve N. Kalaycıoğlu, Çev.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları. (Orijinali 1990’da yayımlanmıştır).
Gözcü, A. (2013). 1929 Dünya Ekonomik Buhranı ve Türkiye. (2. Bs.). Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
Gürsoy, M. (2013). Tarihi, ekonomisi ve insanları ile bizim İzmirimiz. (2. Bs.). Metis Yayıncılık.
Liman. EtimolojiTürkçe. 7 Ağustos 2020 tarihinde https://www.etimolojiturkce. com/kelime/liman adresinden erişildi.
İktisat Terimleri Çalışma Grubu (2011). İktisat terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Işık, F. (2009). Anadolu-İon uygarlığı: Kolonizasyon ve Doğu Hellen kavramlarına eleştirisel bir bakış. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Anadolu Dergisi, (35), 53-86.
Işık, N. ve Duman E. (2012). Reel ve finansal göstergeler açısından 1929 Dünya Ekonomik Buhranı ve 2008 Küresel Krizi: Karşılaştırmalı bir analiz.
Manisa Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 19(2), 239-260.
Karabulut, U. (2011). Ticari açıdan İzmir Limanı (1923-1929). [Yüksek lisans tezi], Dokuz Eylül Üniversitesi.
Kasaba, R. (1994). İzmir. Ç. Keyder, E. Özveren, D. Quataert (Ed.). Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri, (1-22). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Koçak, F. (2013). II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İzmir şehrinde üretim ve dış ticaret. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
Kurt, S. (2012). İzmir’de kamusal hizmetler 1850-1950. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
Kurutlu, V. T. (2013). 19. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’da aydınlatma aracı olarak havagazı. [Yüksek lisans tezi], Gazi Üniversitesi.
Kütükoğlu, M. (2000a). XV. ve XVI. asırlarda İzmir kazasının sosyal ve iktisadi yapısı. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
Kütükoğlu, M. (2000b). İzmir tarihinden kesitler. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
Memiş, N. (2008). 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda ekonomik yapı ve dış ticaret. [Yüksek lisans tezi], Atatürk Üniversitesi.
Néré, J. (1980). 1929 Krizi (V. Toprak, Çev.). Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları. (Orijinali 1968’de yayımlanmıştır).
Öner, D. (2015). Deniz ticaretinde limanlar ve Türkiye uygulaması. [Yüksek lisans tezi], İstanbul Üniversitesi.
Önsoy, R. (1988). Tanzimat Dönemi Osmanlı sanayii ve sanayileşme politikası. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Pamuk, Ş. (1988). 100 soruda Osmanlı-Türkiye iktisadi tarihi 1500-1914. Gerçek Yayınevi.
Pınar, İ. (1998). Gezginlerin gözüyle İzmir: XVII. Yüzyıl. Akademi Kitabevi.
Sükan, B. (2014). İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de yabancı sermaye anlayışı. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 14(54), 195-222.
T.C. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü. İstatistik Yıllığı 1939-1940.
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA).
T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, Haziran 1930.
T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü. İstatistik Yıllığı 1932-1933.
T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü. İstatistik Yıllığı 1933-1934.
Tatar, T. (2012). Osmanlı İmparatorluğunun sömürgeleşme sürecinde Levanten bir Kent: İzmir. [Doktora tezi], Ankara Üniversitesi.
TBMM Kanunlar Dergisi, 12 Haziran 1933.
TBMM Kanunlar Dergisi, 18 Haziran 1934.
TBMM Komisyon Raporu Sıra No: 235. İzmir liman ve körfez işlerinin hükümetçe idaresi hakkında 1/734 numaralı kanun layihası ve iktisat ve bütçe encümenleri mazbataları. TBMM Zabıt Ceridesi, 18 Haziran 1934.
TBMM Zabıt Ceridesi, 18 Haziran 1934.
Tekeli, İ. ve İlkin, S. (1977). 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin iktisadi politika arayışları. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları.
Tekeli, İ. ve İlkin, S. (2009). Uygulamaya geçerken Türkiye’de devletçiliğin oluşumu. Bilge Kültür Sanat.
Tezel, Y. S. (2015). Cumhuriyet Döneminin iktisadi tarihi (1923-1950). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Tokgöz, E. (2007). Türkiye’nin iktisadi gelişme tarihi (1914-2007). (8. Bs.). İmaj Yayınevi.
Topuz, H. (2009). XIX. yüzyılda Osmanlı limanlarından gerçekleşen ticaret hacmi ve dış ticaretine yönelik bir analiz (1878-1913). Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 1(1), 114-128.
United Nations Statistics Division. (1962). International trade statistics 1900- 1960. 10 Ağustos 2020 tarihinde https://unstats.un.org/unsd/trade/imts/ Historical%20data%201900-1960.pdf adresinden erişildi.
Ünal, N. (2015a). İki Osmanlı liman kenti İzmir ve Selanik. İmge Kitabevi Yayınları.
Ünal, N. (2015b). Sorularla İzmir tarihi, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
Varlık, B. (1980). 1930-1940 yılları arasında Türkiye’de tarımsal kooperatifler üzerine bir deneme. Ekonomik Yaklaşım Dergisi, 1(3), 101-133.
Varlık, B. (1981). Ahmet Hamdi Başar’da buğday meselesi. Ekonomik Yaklaşım Dergisi, 2(6), 85-105.
Yorulmaz, Ş. (1993). XIX. yüzyıl’da kozmopolit bir ticaret kenti: İzmir. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1(3), 133-148.
Yüksel, M. Ş. (2004). Arap kaynaklarında Timur. Ahmet Yesevi Üniversitesi Bilig Dergisi, (31), 85-126.