HAZAR DENİZİ’NDE RUSLAR İLE TÜRKMENLER ARASINDAKİ TİCARİ İLİŞKİLER (18-19. YÜZYILLAR)

Öz Hazar Denizi tarihin ilk devirlerinden itibaren büyük ticaret yollarının kavşak noktasında bulunmaktadır. Bu nedenle denizin çevresinde yaşayan topluluklar bir şekilde uluslararası ticaret ağına dâhil olmaktadır. İslam kaynaklarına göre Hazar’ın doğusunda 10. yüzyılda Türkmenler bulunmaktadır. Türkmenlerin denizin doğu tarafında bulunan Siyahkuh bölgesinde fırtına nedeniyle parçalanan gemilerdeki malları yağmaladıkları şeklinde kaynaklarda bilgiler mevcuttur. Türkmenlerin Hazar ile ilişkisine dair ilk kayıtlar bu şekildedir. 18. yüzyıldan itibaren bölgeyi ziyaret eden seyyahların eserlerinde ve Rusya tarafından gönderilen heyetlerin raporlarında Türkmenlerin Hazar’ın güney doğusundaki limanlar aracılığıyla Rusya, İran ve Türkistan şehirleri ile ticaret yaptıkları ayrıntılı bir şekilde kaydedilmektedir. Bu yüzyılda Türkmenler, İran sahası ile Buhara, Semerkant gibi Türkistan şehirleri arasındaki ticarette aktif olarak rol almaktadırlar. İran’dan alınan malların önemli bir kısmı ise deniz yoluyla Türkmen topraklarına getirilerek buradan kervanlarla Türkistan şehirlerine gönderilmektedir. Türkmenler, İran ile Türkistan şehirleri arasındaki ticarette olduğu kadar aktif olmasalar da Hazar’ın kuzeyindeki Astarhan ve batısındaki Bakü, Derbend gibi limanlara da ticari ürünler taşıyorlardı. Türkmenlerin özellikle Astarhan ile yaptıkları ticaret dolayısıyla 16. yüzyıldan itibaren Ruslar ile ticari ve siyasi ilişkilerde bulundukları görülmektedir. Rusların Hazar havzasındaki işgal hareketlerinin artması Türkmenlerin denizdeki ticari faaliyetlerini de etkilemiştir. Bu çalışmada Rusya’nın özellikle I. Petro döneminden itibaren bölgeye yönelmesiyle başlayan Rus-Türkmen ticari ilişkileri ile Ruslar ve Türkmen denizciler arasındaki mücadeleler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Hazar, Türkmen, Rusya, Ticaret

PDF

___

AGAYEV, Halım (1963), Russko-Turkmenskie Otnoşeniya v XVII-XIX vv, Aşkabat: Türkmenistan Bilimler Akademisi.
ALLEN, W.E.D.- MURATOFF, Paul (1953), Caucasian Battlefields, Nashville: The Battery Press.
BESKROVNIY, L. G. (1957), Oçerki po İstoçnikovedeniyu Voyennoy İstorii Rossii, Leningrad.
BİGİ, Muhammed Zahir (2005), Maveraünnehir’de Seyahat, (Hazr. Ahmet Kanlıdere), İstanbul: Kitabevi Yay.
BREGEL, Yur ,(2012) “Mang s h lak”, Encyclopaedia of Islam, (Ed.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs), http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_4922>.
BREGEL,Yuri (1981), “Nomadic and Sedentary Elements Among the Turkmens”, Central Asiatic Journal, Vol. 25, No. 1/2: 5-37.
BURNABY, Fred (1895), A Ride to Hiva, London.
CASTERA, Henry (1800), History of Catharine II, (çev. Henry Hunter), London.
CİHAN, Cihad (2010), XIX. Yüzyıl Seyyahlarına Göre Hazar Ötesi Türkmenleri, Gazi Üniversitesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
ÇAPRAZ, Hayri (2011 Aralık) “Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da Hâkimiyet Kurması”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 24: 51-78.
DE HELL, Xavier Hommarie (1847), Travels in the Steppes of Caspian Sea, London.
DI BORGOMALE, H.L. Rabino (1928), Mazandaran and Astarabad, London.
Ebu Dülef (1342), Sefernâme-i Ebu Dülef der İran, (çev. Seyyid Ebü’l-faz Tabatabai), Tehran.
Gerdizî (1347), Zeynü’l-Ahbâr, (neşr. Abdulhay Habibi), Tehran.
GÖKÇE, Mustafa (2011 Ekim), “Soğuk Savaş Öncesinden Günümüze İran’ın Hazar Denizi Siyaseti”, Tarihin Peşinde, Sayı 6 :153-176.
GÖKÇE, Mustafa (2012), Siyah Altın Peşinde Hazar’da Bin Yıl, Ankara: Berikan Yay.
GÖKÇE, Mustafa-KALKAN, Tuba (2017), “Yolların ve Medeniyetlerin Buluşma Noktası Hazar Havzası (9-13. Yüzyıllar)”, Atsız Armağanı II, (ed. Saadettin Yağmur Gömeç), İstanbul: Altınordu Yay.: 201-231.
HANWAY, Jonas (1753), An Historical Account of the British Trade Over the Caspian Sea IV, London.
HAYİT, Baymirza (2004), Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, Ankara: TTK Yay.
Herodotos (1973), Herodot Tarihi, (çev. Müntekim Ökmen), İstanbul: Remzi Kitabevi Yay.
Hudûdü’l-Âlem (2008), (Yay. V. Minorsky, çev. Murat Ağarı), İstanbul: Kitabevi Yay.
İbn Havkal (2014), Sûrat el-Arz, (çev. Ramazan Şeşen), İstanbul: Yeditepe Yay.
İbn Hurdazbih (2008), Yollar ve Ülkeler Kitabı, (çev. Murat Ağarı) İstanbul: Kitabevi Yay.
İstahri (2015), Ülkelerin Yolları, (çev. Murat Ağarı), İstanbul: Ayışığı Yay.
İZGİ, Özkan (1989), Çin Elçisi Wang Yen-te’nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara: TTK Yay.
JENKINSON, Anthony (1968), Early Voyages and Travels Russia and Persia II, New York.
KARATAY, Osman (2010), “Karadeniz’de İlk Ruslar ve Şarkel’in İnşası”, Belleten, LXXIV/269, Ankara: 69-108.
KARRIYEV A., ROCLYAKOV, A. (1956), Kratkiy Oçerk İstorii Turkmenistana, Aşkabad: Türkmenistan Devlet Yayınevi.
KURAT, Akdes Nimet (1999), Rusya Tarihi, Ankara: TTK Yay.
LECLERCQ, Jule Joseph (2015), Avrupalı Gözüyle Kafkaslar ve Orta Asya, (çevr. Haktan Birsel), İstanbul: IQ Yayıncılık.
LOGOFET, D.N. (1903), Po Kaspiyskomu Moryu i Persidskoy Granitse, St. Petersburg.
MAC GAHAN, Januarius Aloysius (1995), Hive Seyahatnamesi, (haz. İsmail Aka, Mehmet Ersan), İzmir: Akademi Kitabevi.
MAMEDOV, Rustam F. (2000), “International Legal Status of the Caspian Sea in Its Historical Devolopment”, The Turkish Yearbook, vol. 30: 107-138.
MARVIN, Charles (1996), Reconnoitring Central Asia, New Delhi: Asian Educational Services.
MCCORMICk, Micheal (2001), Origins of the European Economy, Cambridge.
Mesudi (2004), Murûc ez - Zeheb, (çevr. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge Yayınları.
MİRFENDERESKİ, Guive (2001), A Diplomatic History of the Caspian Sea, New York.
MURAVYOV, Nikolay (1977), Journey to Khiva, London.
OLEARIUS, Adam (1967), The Travels of Olearius in Seventeenth Century Russia, (çev. Samuel. H. Baron), California.
PLANHOL, Havier de (1998), “Hazar Denizi”, İslam Ansiklopedisi, cilt: 17: 109-113.
QARAYEV, Elçin (2006), F.İ. Soymonov’un Hazar Denizi’nin ve Orada Hayata Keçirilen Rusiya İşgallarının İmperator Böyük Pyotr’un Tarihinin Bir Hissesi Kimi Tasviri Adlı Seyahatnamesi, Bakı: Azerbaycan Milli İlimler Akademisi.
QUBADİYANİ, Rahim M., QUBADİYANİ, Behruz M. (1387), Esnadi ez Revabet-i İran ve Rusye, Tehran: Merkez-i Esnad ve Tarih-i Diplomasi.
Rıza Gulı Han Hidâyet (1385), Sefâretnâme-i Harezm, Tehran: Miras-ı Mektûb Neşr.
SARAY, Mehmet (1989), The Turkmens in the Age of Imperialism, Ankara: TTK Yay.
SCHUYLER, Eugene (2007), Türkistan, (çev. Firdevs Çetin ve Halil Çetin), İstanbul: Paradigma Yay.
SCHUYLER, Eugene (1877), Turkistan II, London.
SHAHED, Babak (2016), Dürre-i Nadiri' ye Göre Nadir Şah ve Dönemi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
SOZAEV, Eduard- TREDREA, John (2010), Russian Warships in the Age of Sail 1696-1860, Barnsley.
Süleyman Şükrü (2013), Seyahatü’l-Kübra, Ankara: TTK Yay.
TEMİR, Ahmet (1964) “Rus İmparatorluğunun Kuruluşu ve Genişlemesi”, Türk Kültürü, sayı 21, Ankara: 20- 25.
The London Gazette, 22 August 1670.
TÜRKER, Özgür (2017), Güney Kafkasya'da Rus-Kaçar (İran) Nüfuz Mücadelesi (1779-1813), Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi). VAMBERY, Arminius (1993), Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi, (hazr. N. Ahmet Özalp), İstanbul.
VERNADSKY, George (2015), Rusya Tarihi, (çev. Doğukan Mızrak, Egemen Ç. Mızrak), İstanbul: Selenge Yay.
WERNICK, Robert (1979), The Vikings, New Jersey.
YAKUBCANOV, Nadir (2015), “İz İstorii Jeleznoy Dorogi Turkestanskogo Kraya”, Karadeniz, 27, 210-226.
YAKUBOVSKİY, A. YU. (1948), “ K Voprosu ob İstoriçeskoy Topografii Itilya i Bolgar v IX i X vv.”, Sovetskaya Arheologiya, X, Leningrad: 255-270.
YARKIN, İbrahim (1964), “Rus İdaresi Altında Türkistan ve Değişen Görüşler”, Türk Kültürü, S. 21, Ankara: 80-87.
YEŞİLOT, Okan (2014), Şahın Ülkesinde, İstanbul: Yeditepe Yay