DÂRÜ’L-FÜNÛNDAN ÜNİVERSİTEYE TÜRK YÜKSEKÖĞRETİMİNDE ZİHNİYET DÖNÜİÜMÜ

Tarihî süreç içinde kurulan Hun, Göktürk ve Uygurların yanı sıra islamî dönemdekiKarahanlılar, Gazneliler, Selçuklular, Altınordu, Timurlular ile Osmanlılara kadar uzanan çizgideTürk devletlerinin pek çoğunda eğitim ve öğretime yönelik sistemli ve bilinçli bir yaklaşımdansöz etmek mümkündür. Selçuklu Devleti zamanında kurulan Nizamü‟l-mülk medreseleri ileAnadolu Selçukluların dönemindeki Konya, Kayseri ve Sivas‟ta açılan medreseler, gerekdevrindeki bilimsel çalışmalarıyla gerekse mezunları ile yaygın bir şöhrete ulaşmıştır. Osmanlıdöneminde ise I. Orhan döneminde ilk defa İznik Medresesiyle başlayan başarılı yükseköğretimkurumları tesis etme anlayışı, Fatih ve Süleymaniye Medreseleriyle zirveye ulaşmıştır. ÖzellikleKanuni Sultan Süleyman döneminde medreselerde yaşanan gelişmeler dikkate değerdir. Darü‟ttıbbadını alan Darü‟ş-şifa Medresesi ve Darü‟l-hadisle birlikte, matematiğin öğretilmesi için dörtyeni medrese daha kurulması, Osmanlı Devletinde bilime ve dolayısıyla da eğitime verilenönemin en açık göstergeleri olarak kabul edilebilir. Ancak XVI. yüzyıldan itibaren, medreselerdepozitif bilimler ihmal edilmiş, öğretim programları tamamen kendisini tekrar eden dinî bir nitelikkazanmıştır. Geleneksel medrese sisteminden kopuşun ilk belirtisi sayılan Mühendishane-iBahr-i Hümayun 1773 yılında kurulmuş ve burası yükseköğretim sisteminin değişiminde önemlibir kırılma noktası olarak kabul edilmiştir. XIX. yüzyılda ciddi olarak hissedilen fikri dönüşümarzusu, Osmanlı Devletinde de bir arayışa neden olsa da, uzun süren savaşlar, isyanlar, toprakkayıpları, ekonomik çöküş gibi sebepler yüzünden Batılı ülkelerdeki gibi bir üniversiteleşmedensöz etmek mümkün görünmemektedir. Daha sonra Darü‟l-fünûnun kurulması kararlaştırılmış,fakat bu hedef planlanan tarihten on yedi yıl sonra 1863 yılında, gerçekleştirilebilmiştir. Ancak,1865 yılında çıkan yangında Darü‟l-fünûnun binasının yanarak ortadan kalkması, eğitime araverilmesine sebep olmuş, yeniden öğrenim hizmetine devam edilebilmesi için 1870 yılınıbeklemek gerekmiştir. Darü‟l-fünûn, fiziki yapı, öğretim program ve elemanları ve öğrenci profiliile hepsinden önemlisi uygulama fikri ve bilimsel üretim bakımından henüz Batılı ülkelerleyarışabilecek durumda değildir. 1915 yılında sistemin yapısına dahil edilen yabancı öğretimelemanlarından sonra yaşanan diğer bir önemli gelişme de 1920 yılında “araştırmaenstitüleri”nin kurulması olmuştur. Bu ikili yapı Cumhuriyet dönemine kadar varlığınısürdürmüştür.Bu makalede, tarihi gelişim çizgisi içinde Türk Yükseköğretim Kurumları dönemlereayrılarak incelenmiş, olumlu ve olumsuz yönler, başarılar ve başarısızlıklar objektif bir bakışaçısıyla ortaya konulmaya çalışılmıştır. Burada temel olarak, eski ile yeni öğretim kurumlarınınbilimsel zihniyet farkı yaratıp yaratmadıkları irdelenmiştir. Dârü‟l-fünûndan üniversiteye uzanangelişim çizgisi içinde bir “zihniyet devrimi” yaşanmış mıdır? sorusu çalışmanın temel hareketnoktasını ifade etmektedir. Bu çalışmada, Dünyada üniversitelerin kuruluşu ve yaşanangelişmeler kapsam dışında tutulmuş; sadece Türkiye‟yi ilgilendiren gelişmeler karşılaştırmalıanalize imkan verecek ölçüde yer almıştır. İlk bölümde Cumhuriyet dönemi öncesinde yaşanangelişmeler ele alınmış, ikinci bölümde ise 1933 yılındaki üniversite reformu değerlendirilmiş vekısmen günümüzdeki yüksek öğretim kurumlarının yapısı irdelenmiştir.

MENTAL CONVERSION IN TURKISH HIGHER EDUCATION FROM DÂRÜ’L-FÜNÛN TO UNIVERSITY

It is possible to talk about a systematic and conscious approach to education and training in many Turkish states in line with the Huns, Gokturk and Uighurs who were established in the historical period, as well as the Karahans, Ghaznavids, Seljuks, Altınordu, Timurids and Ottomans in the Islamic period. In the period of Seljuk State Nizam-ül Mülk madrasahs and in the period of Anatolian Seljuks, Konya, Kayseri and Sivas madrasahs with their scientific studies and graduates in their periods have reached a widespread reputation. During the Ottoman period, the conception of establishing successful higher education institutions, which started with Iznik Madrasah for the first time in the period of Orhan I, reached the peak with the Fatih and Süleymaniye Madrasahs. Especially the developments in madrasahs during the reign of Suleiman the Magnificent is noteworthy. The establishment of four new madrasahs for the teaching of mathematics, together with the Darül-Ģifa Madrasah, which take the name of Darültıp, and the Darül-hadith can be regarded as the most obvious indicators of the importance given to science and thus education in the Ottoman Empire. However, after XVI. century, the positive sciences were neglected in madrasahs, and the educational programs gained a religious character that replicated itself completely. Mühendishane-i Bahr-i Hümayun, which was founded in 1773 as the first sign of the break from the traditional madrasah system, is an important breaking point in the change of the higher education system. Although the desire of idea transformation felt seriously in the 19th century may have led to a quest in the Ottoman Empire, it is not possible to talk about a university like Western countries because of long-term wars, riots, land losses, and economic collapse. It was then decided to establish Darül-fünûn, but in 1863, seventeen years after the planned date, this target could be realized. However, because of the fire in the year 1865, the building of the Darül-fünûn disappeared and it caused a break in education, it was necessary to wait for the year 1870 to continue education. Darülfünûn is not in a position to compete with Western countries in terms of physical structure, teaching programs and staff and student profile and above all in terms of application idea and scientific production. Another important development that took place after the foreign lecturers included in the structure of the system in 1915 was the establishment of 19 research institutes in 1920. This dual structure continued until the Republican period. In this article, Turkish Higher Education Institutions have been examined by taking into consideration the historical development line, positive and negative aspects, successes and failures have been tried to be put forward with an objective perspective. Here, it is examined whether the old and new educational institutions create a scientific mentality difference. The basic starting point of the study is to examine whether there has been “a mentality revolution” within the development line extending from Darül-fünun to the university. The establishment of universities and developments in the world are excluded, developments only concerning Turkey took part in the study to the extent that they allow comparative analysis. The developments in the pre-Republican period have been discussed in the first part, and in the second part the university reform in 1933 has been evaluated and the structure of today's higher education institutions has been examined.

PDF

___

AKYÜZ, Yahya. (1997), Türk Eğitim Tarihi (Genişletilmiş 6. Baskı), İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları: No:1.
AKYÜZ, Yahya. (2002) “Türkiye‟de Çağdaş Manada Öğretmenlik Mesleğinin Doğuşu”, Türkler XV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 15-25.
ALBAYRAK, Mustafa, (2014), Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara: Phoenix Yayınları.
ARAT, Reşid Rahmeti, (1974), Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II, Çeviri, 2. basım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. s. VII-IX
ARIOĞLU, E., GİRGİN, C. (2002) 1974–2001 Döneminde ülkemizdeki bilimsel yayın performansının kısa değerlendirilmesi, Bilim ve Ütopya Dergisi,
ARSLAN, Ali, (1995), Darülfünun’dan Üniversite’ye, İstanbul: Kitabevi Yayını.
AYDIN, İbrahim Hakkı, (2002), “Büyük Türk Düşünürü Farabi” Türkler Ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 999-1012.
BALTACI, Cahit, (2002), “Osmanlı Devletinde Eğitim ve Öğretim” Türkler XI, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 830-873
BİLGE, Zeynep Gökçe Akgür, (2014), “Fransiz Dili Toplumsal Tarihi Üzerine”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi/2014-1 (Ocak-Haziran), s.19-40
BOLAY, Mehmet Naci, (1988), İbni Sina, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
ÇEVİK, Mümin, (2016), Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta Tanci, İbn Battuta Seyahatnamesi, İsanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları. 275.
ÇIĞ, Bekir, (2016), “Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi‟nin Kuruluş Süreci, İlk Mezunları ve Halil İnalcık” OTAM, 40 /Güz 2016, 27-43
DEMİRAL, Fatih, (2010), “Osmanlı Eğitim Sisteminin Modernleşmesi Sürecinde Hiyerarşi” Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Bursa: 25 (2), 2012, 507- 530
ERCİLASUN, Ahmet Bican, (2016), Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, İstanbul, Dergâh Yayınları
ESİN, Emel, (1990), “Farabi‟nin Vatanında İki Kültür Merkezi Kengü Tarban(D) ve Sayram” Uluslararası İbni Türk, Harezmî, Fârâbî, Beyrunî ve İbni Sînâ Sempozyumu (Ankara, 9-12 Eylül 1990), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
GÜLER, Ali. (1994). Türkiye'de Üniversite Reformları, Ankara: Adım Yayınları, No: 34.
GÜRÜZ, Kemal. (2003). Dünyada ve Türkiye'de Yükseköğretim (Tarihçe ve Bugünkü Sevk ve İdare Sistemleri), Ankara: ÖSYM Yayınları: 4.
HIZLI, Mefail, “Osmanlı Klasik Döneminde Medrese” Türkler XI, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, XI (791-810).
HUNKAN, Ömer Soner, (2011), Türk Hakanlığı (Karahanlılar), 3. bs. İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
İHSANOĞLU, Ekmeleddin, (1993), “Dârülfünun Osmanlı Devleti‟nde XIX. Yüzyılda Kurulan Yüksek Öğretim Müessesesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VIII(521-525).
İHSANOĞLU, Ekmeleddin, KAÇAR, Musafa, (2002), “Osmanlı İmparatorluğu‟nda Klasik Bilim Geleneğinin Tarihçesi” Türkler XI, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, XI (277- 305).
İHSANOĞLU, Ekmeleddin, AYDÜZ, Salim, (2002), “Yenileşme Döneminde Osmanlı Bilim ve Eğitimi” Türkler XIV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, XIV (1574-1601).
KAHYA, Esin, (2002), “Türkiye Selçuklularında Bilimsel Çalışmalar” Türkler VII, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 820-851
KARAKÜTÜK, Kasım (2002) "Lisansüstü Öğretimin Sorunları", Eğitim Araştırmaları, Sayı:7, s. 65-75
KIRPIK, Güray, ÜNAL, Uğur, IİIK, Hasan, DEMIRTAŞ, Bahattin, TOKDEMIR, Muhammet Ahmet, AKYOL, Hasan, BIRBUDAK Toğay Seçkin, (2014), Türk Eğitim Tarihi (İkinci Basım), Ankara: Otorite Yayınları, Sosyal Bilimler Serisi.
KOÇİBEY RİSALESİ, (1997), (Sadeleştiren: Zuhuri Danışman), İstabul: Milli Eğitim Basımevi.
KORKUT, Hüseyin. (2001). Sorgulanan Yükseköğretim Ankara: Nobel Yayınları, Yayın No: 237
KÖYMEN, Mehmet Altay, (1992), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Alp Arslan ve Zamanı III, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
LORCH, Richard, (1990), “Beyrûnî‟nin Kavun Biçimindeki Usturlabı” (Çeviren: Esin Kâhya), Uluslararası İbni Türk, Harezmî, Fârâbî, Beyrunî ve İbni Sînâ Sempozyumu (Ankara, 9-12 Eylül 1990), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 303-309.
ÖZTÜRK, Cemil, (1998), Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi ss. 150-154.
RONAN, C. A.(2003) Bilim Tarihi (Dünya Kültürlerinde Bilimin tarihi ve Gelişmesi) 2. Basım, Ankara: Tübitak Yayınları, Akademik Dizi:1.
SAIDAN, A. S., (1990), “Muhammed İbn Mûsâ El-Hârezmî‟nin Cebiri ve Aritmetiği (Çeviren: Melek Dosay)", Uluslararası İbni Türk, Harezmî, Fârâbî, Beyrunî ve İbni Sînâ Sempozyumu (Ankara, 9-12 Eylül 1990), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 309-317.
SAYILI, Aydın (1990), “Bilimin Tarihsel Gelişmesine Türklerin Katkıları”, Uluslararası İbni Türk, Harezmî, Fârâbî, Beyrunî ve İbni Sînâ Sempozyumu (Ankara, 9-12 Eylül 1990), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
ŞİŞMAN, Adnan, (1996), “Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XIII(323-326).
TEKİN, İinasi (1976), Uygurca Metinler: Maytrisimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram (Burkancılığın Vaibhaşika Tarikatına Ait Bir Eserin Uygurcası, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
UNAN, Fahri, “Osmanlı Medrese Uleması: İlim Anlayışı ve İlmi Verim” Türkler 11, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 811-829
UNAT, Faik Reşit, (1964), Türk Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
UNAT, Yavuz, (2002), “Tâkiyyüddîn ve İstanbul Gözlemevi (Rasathanesi)”, Türkler 11, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 277–288
UNAT, Yavuz, (2003), “Takîyüddîn el-Râsid’ın Gözlemleriyle İstanbul Semalarında Zaman”, PSanat, Kültür, Antika Dergisi, Zaman ve Sanat, İstanbul :Kış 2003 (28):80–97.
ÜNVER, A. Süheyl, (1955), İbni Sina Hayatı ve Eserleri Hakkında Çalışmalar. İstanbul: Bürhaneddin Erenler Matbaası.