Şii Siyasi Düşüncesi Bağlamında İran İslam Cumhuriyeti Anayasası'nda Otoritenin Kaynağı

İran İslam Cumhuriyeti Anayasası, hem otoritenin kaynağı hem de modern dönemde teokratik bir devletin imkânı etrafındaki tartışmalar bakımından önemli bir metindir. Anayasa’nın temelini oluşturan velâyet-i fakîh doktrini, fakîhe (rehber) devletin bütün organlarına hükmetme yetkisi vermektedir; çünkü veli-yi fakîh, Allah’ın on ikinci (gâib) imama verdiği mutlak siyasi otoritenin günümüzdeki yegane temsilcisidir. Bu yüzden merkezini velâyet-i fakîh anlayışının oluşturduğu İran İslam Cumhuriyeti’nde dinî-dünyevî şeklinde bir ayrıma gitmek olası değildir. Onikinci İmam’ın siyasi velayetini temsil eden fakîh, sonuçta gâib imam ve Allah adına hareket etmektedir. Dolayısıyla onun devlet ve toplum idaresine ilişkin vermiş olduğu hükümler, vatandaşların yanı sıra ictihâd hürriyetine sahip olan Şii ulema için de bağlayıcılığı olan bir husustur. Bu yüzden, velâyet-i fakîh makamını işgal eden rehbere itaatin vacip olup ona itirazın dinsizlik olduğu bile ileri sürülebilmiştir. Halkın doğrudan veli-yi fakîh’in seçimine katılmasının engellenip millet iradesinin göz ardı edildiği bir sistemde, atanmışlarla seçilmişler arasındaki kriz atanmışlar lehine sonuçlanmıştır. Seçilmişler de, Humeyni’nin ortaya koyduğu çizgiye (hatt-ı imâm) sadık kaldıkları sürece sistem tarafından meşru kabul edilmişlerdir.

The Source of Authority in the Constitution of the Iranian Islamic Republic Wiıthin the Context of Shia Political Thought

The Constitution of the Islamic Republic of Iran is an important text both in terms of discussing the possibility of a theocratic state in the modern era and as the main source of the authority. The velâyat-i fakîh doctrine which forms the basis of the Constitution gives the fakih (guide) authority to govern all organs of the state. This is because the veli-yi fakîh is considered to be the sole representative of the absolute political authority given to the 12th Imam ( the hidden Imam) by Allah. Therefore, it is not possible to make a distinction between what is “religious” and what is “worldly” in the Islamic Republic of Iran which is based on the understanding of velâyat-i fakîh. The fakih, who represents the authority (velayat) of the Twelfth Imam, acts in the name of the hidden Imam and Allah. Hence, the rules he sets regarding the administration of the state and the society is binding not only for the citizens but also for the Shiite ulama who have the freedom to set precedents. In this context, it has even been alleged that obedience to the one who acts as the velâyat-i fakîh is obligatory and disobedience is equal to blasphemy. In a system where the will of the nation has been disregarded with the prevention of the direct election of the veli-yi qakîh by the participation of people, the crisis between the appointed and the elected has ended in favor of those who have been appointed. And the ones elected have been considered legitimate as long as they remained loyal to Khomeini’s path (hatt-ı imâm).

___

Akhavi, Shahrough, Religion and Politic in Contemporary Iran, New York, State University of New York Press, 1980.
Algar, Hamid, Religion and State in Iran 1785-1906: The Role of the Ulama in the Qajar Period, Los Angeles, University of California Press, 1969.
Algar, Hamid, The Constitution of the Islamic Republic of Iran, Berkeley, University of Berkeley Press, 1980.
al-Khomeini, Ruhollah al-Musevi, Islam and Revolution: Writings and Declaration of Imam Khomeini, Hamid Algar (çev.), Londra, University of Berkeley Press, 1981.
Amjad, Mohammed, Iran-From a Royal Dictatorship to Theocracy, New York, Yayınevi bilinmiyor, 1989.
Arjomand, Said A., “The State and Khomeini’s Islamic Order”, Iranian Studies, Cilt 13, 1980, ss. 150-173.
Arjomand, Said A., The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political Order and Societal Change in Shi‘ite Iran from the Beginning to 1890, Şikago, The University of Chicago, 1984.
Arjomand, Said A. , The Turban for the Crown, Oksford, Oxford University Press 1988.
Bakkash, Saul, The Reign of the Ayatollahs, Londra, Basic Books, 1985.
Barraclough, Steven, “Khatami and Consensual Politics of the Islamic Republic”, Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, Cilt 22, No. 2, Kış 1999, ss. 1-15.
“Endişe-yi Siyasi-yi Fakîhân-ı Şîa”, Havza, No. 54, 1992, ss. 94-97.
Fığlalı, E. Ruhi, İmâmiyye Şîası, İstanbul, Selçuk Yay., 1984.
Hânsârî, Muhammed Bâkır, Ravdâtü’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemaâ ve’s-Sâdât, İsmailiyan, A. (der.), Kum, İran, 1970.
Humeynî, Keşfu’l-Esrâr, Kum, İntişârât-ı Îrân. Humeynî, Kitâbu’l-Bey‘, Yayınevi bilinmiyor, Tarih bilinmiyor.
Keddie, Nikkie, Roots of Revolution, Londra, University of California Press, 1981.
Lambton, Ann K. S., Qajar Persia, Londra, I. B. Tauris & Co Ltd., 1987.
Madelung, Wilferd, “A Treatise of the Sharif al-Murtada on the Legality of Working for the Goverment (Mes’ele fi’l-‘Amel me‘a’s-Sultan)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Cilt 43, No.1, 1980, ss.18-31.
Milani, Mohsen M., “The Transformation of the Velayet-i Faqih Institution: From Khomeini to Khamenei”, The Muslim World, Cilt 82, No. 3-4,ss.175-191.
Momen, Moojan, An Introduction to Shi‘i Islam, Londra ve New Haven, George Ronald Publisher, 1985.
Muntazarî, Dirâsâtün fî Velâyeti’l-Fakîh ve Fıkhu’d-Devleti’l-İslâmiyye, Kum, Dâru’l-Fikr, 1990.
Necefâbâdî, Ni‘metullah Sâlihî, Velâyet-i Fakîh: Hükûmet-i Sâlihân, Tahran, Müessese-yi Hademât-ı Ferheng-i Resâ, 1984.
Rose, Gregory, “Velayet-e Faqih and the Recovery of Islamic Identity in the Thought of Ayatollah Khomeini”, Keddie, N. (der.), Religion and Politics in Iran, New Haven ve Londra, Yale University Press, 1983.
Saffari, Said, “The Legitimation of the Clergy’s Right to Rule in the Iranian Constitution of 1979”, British Journal of Middle Eastern Studies, Cilt 20, No. 1, 1993, ss. 64-82.
Seyed Masoud Mousavi Shafaee, Ni‘metullah Sâlihî, “Globalization and Contradiction between the Nation and the State in Iran: The Internet Case”, Critique: Critical Middle Eastern Studies, Cilt 12, No. 2, Sonbahar 2003, ss. 189-195.
Uyar, Mazlum, “Şii Siyasi Düşüncesinin Şekillenmesi”, Dinî Araştırmalar, Cilt. 2, No. 5, Eylül-Aralık 1999, ss. 299-317.
Uyar, Mazlum, İmâmiyye Şiası’nda Düşünce Ekolleri, İstanbul, Ayışığı Yay., 2000.
Uyar, Mazlum, Şii Ulemanın Otoritesinin Temelleri, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2004.
Uyar, Mazlum, “Pehlevî Hanedanlığı’nın Kuruluşu ve Rızâ Şah Dönemi (1921-41) Devlet Ricâli-Ulema Münasebetleri”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, No. 17, 2006, ss. 173-201.
Uyar, Mazlum, “Velâyet-i Fakîhin Ortaya Çıkışı ve Değerlendirilmesi”, Dinî Araştırmalar, Cilt 2, No. 6, Ocak-Nisan 2006, ss. 77-99.
Uyar, Mazlum, “The Concept of Sovereignty and the Position of the Ulama in Both Constitutions of Iran (1906 and 1979)”, Ekev Acedemic Review, Cilt 11, No. 31, 2007, ss. 1-31.
Uyar, Mazlum, İran’da Modernleşme ve Ulema-1905-11 Meşrutiyet Örneği, İstanbul, Emre Yayınları, 2007.
Verdî, Ali, Lemahâtün İctimâ‘iyyetün min Târîhi’l-Irâki’l-Hadîs, Kum, Yayınevi bilinmiyor, 1992.
Wells, Matthew C., “Thermidor in the Islamic Republic of Iran: The Rise of Mohammad Khatami”, British Journal of Middle Eastern Studies, Cilt 36, No.1, 1999, ss. 27-39.