AZERBAYCAN SOVYET HÜKÜMETİ’NİN MİLLİ MÜCADELE YILLARINDA İNGİLİZLER NEZDİNDEKİ BİR TEŞEBBÜSÜ: MALTA’DAKİ TÜRK ESİRLERİNİN SERBEST BIRAKILMASI MESELESİ

Mondros Mütarekesi’nden sonra İngilizlerin ilk yaptıkları iş I. Dünya Savaşı’ndaTürk ordularının başında bulunarak kendilerine karşı savaşmış olan komutanlarıtutuklayarak hapsetmek olmuştur. Kısa bir süre sonra da kontrolleri altında bulunanİstanbul’u resmen işgal ederek iyice yerleştiler ve çalışmalarına yeni başlamış olanMeclis-i Mebusanı bastılar. Bilahare de hem işgallere karşı gelip, halkı işgallere karşıörgütleme kapasitesi olan siyaset ve devlet adamlarını, hem de basın yayın yoluyladirenişe geçmiş kişileri, Anadolu'da başlayan Milli Kurtuluş Hareketine katılmalarınıönlemek için Türkiye’den uzaklaştırmaya başladılar. Bunun için de en uygungördükleri yer İngiliz sömürgesi olan Malta Adası idi.İlk sürgün kafilesinin gönderilmesi 28 Mayıs 1919’de başladı. Sayıları 145 civarındaolan sürgünler Malta’da hapsedildiler. Malta Yârânı (arkadaşları) diye anılan Maltasürgünlerinden 64’ü Londra Görüşmelerinden sonra imzalanan protokol ile serbestkaldı. Diğerleri savaş suçlusu olarak alıkonmak istenince 16’sı adadan firar etmiş,geri kalanlar ise ancak Sakarya Savaşı’ndan sonraki 23 Ekim 1921’tarihli Türkİngiliz Esir Değişimi Anlaşması ile serbest kalarak geri dönebilmişlerdi.Azerbaycan Sovyet Hükümeti kurulduktan sonra (27-28 Nisan 1920) Anadolu’dakiMilli Mücadele Hareketine yardım ve destek kapsamında yapmış olduğu ilk önemlihareket Malta’daki Türk esirlerini kurtarma girişimi olmuştur. Bu anlamda Azerbaycan Sovyet Hükümeti, daha önce tutukladıkları İngiliz ve Fransızvatandaşlarını serbest bırakmak karşılığında İngilizler tarafından İstanbul’datutuklanan ve Malta’da hapsedilmiş bulunan Türk sivil ve asker esirlerin serbestbırakılması şartını İngilizlere iletmişti. Sovyet Rusya Hükümeti de diplomatik ilişkiiçerisinde olduğu Ankara nezdindeki nüfuzunu artırmak için Malta’daki Türkesirlerin de serbest bırakılmasını arzu etmiş ve bunu Azerbaycan Sovyet Hükümeti’neresmen bildirmiştir. Rusya’nın da onayıyla Azerbaycan Sovyet Hükümeti İngilizlerleMalta’daki Türk esirleri ile ilgili görüşmeleri başlatmıştır.Bu çalışmada Azerbaycan Sovyet Hükümeti’nin Malta’daki Türk esirleri konusundaİngilizler nezdinde başlattığı girişim ve yapılan görüşmeler; konuyla ilgili arşivbelgeleri, hatıratlar ile yapılan kitap, tez, makale ve bildiri gibi kaynaklarlar ışığındaele alınıp, incelenecektir.

AN ATTEMPT BY AZERBAIJAN SOVIET GOVERNMENT IN THE EYE OF ENGLISH DURING THE YEARS OF NATIONAL STRUGGLE: THE ISSUE OF RELEASE OF TURKISH CAPTIVES IN MALTA

Following the Armistice of Mudros, the first thing done by the English was arresting and imprisoning the commanders who presided the Turkish armies and fought against them in the World War I. After a short time, they formally occupied and completely settled in Istanbul, which was already under their control, and invaded the Chamber of Deputies, which had just commenced its activities Then, they began expelling the politicians and statesmen who had the capability of both resisting the occupations and organizing the people against the occupations to prevent them from participating in the National Salvation Movement that started off in Anatolia. The place they considered to be most suitable for this was Malta Island, which was an English colony. Sending of the first group expellees began on 128 May 1919. The expellees who were around 145 people were imprisoned in Malta. 64 of the Malta expellees who are called as Malta Friends were released by virtue of the protocol signed after London Negotiations. When it was intended to retain the others as war criminals, 16 escaped from the island, and the remainder could be able to get released and return only by virtue of the Turkish-English Captive Exchange Agreement dated 13 September 1921 following the Battle of Sakarya. After establishment of Azerbaijan Soviet Government (27-28 April 1920), the first significant attempt it has undertaken within the scope of assistance and support to the National Salvation Movement in Anatolia was the attempt for rescuing the Turkish captives in Malta. In this sense, Azerbaijan Soviet Government had communicated the condition of release of the Turkish civilian and soldier captives who were arrested by the English in Istanbul and imprisoned in Malta in exchange for releasing the English and French citizens they had arrested previously. The Soviet Russian Government has asked for release of the Turkish captives in Malta in order to enhance its influence before Ankara, which it was in a diplomatic relationship with, and notified this officially to Azerbaijan Soviet Government. Azerbaijan Soviet Government initiated the negotiations with the English about the Turkish captives with consent of Russia. The attempt initiated and the negotiations made by Azerbaijan Soviet Government before the English in regard to the Turkish captives in Malta will be addressed and examined in the light of the sources such as archive documents, memories and books, theses, articles and papers concerning the subject matter.

PDF

___

ATATÜRK, Mustafa Kemal Nutuk, III. Cilt(1919-1927), Belgeler, Bugünkü Dille Yayına Haz. İsmet Gönülal, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1984.
Atatürk’ün Milli Dış Politikası(Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge 1919- 1923), Cilt. 1, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1992.
Azerbaycan Cumhuriyeti 1918-1920(Osmanlı Arşiv Belgeleri), Yay. Haz. Dr. Qiyas Şükürov-Dr. Vasif Qafarov, TEAS Yayıncılık, İstanbul 201 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi(TBMM ZC), D.1, C.5.
ADIGÜZEL, Hüseyin, Atatürk, Nerimanov ve Kurtuluş Savaşımız, İleri Yayınları, İstanbul 2006.
AGAYEV, Mehman, Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye Azerbaycan İlişkileri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008.
AKDEMİR, Aziz Hüdai, İstanbul Nasıl İşgal Edildi, Yay. Haz. İbrahim Öztürkçü, Kesit Yayınları, İstanbul 2017.
AKŞİN, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Cem Yayınevi, İstanbul 1983.
ALTINTAŞ, Ahmet, Belgelerle Milli Mücadele Döneminde Esirler, Anekdot Yayınları, Ankara 2008.
ASLAN, Betül, I. Dünya Savaşı Yıllarında Azerbaycan Türklerinin Anadolu Türklerine “Kardaş Kömeği”(Yardımı) ve Bakû Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara-2000
ASLAN, Betül, Türkiye Azerbaycan İlişkileri ve İbrahim Abilov(1920-1923), Kaynak Yayınları, İstanbul 2004.
ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk I, Cilt(1919-1920), Bugünkü Dille Yayına Haz. Zeynep Korkmaz, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1984.
ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, III. Cilt(1919-1927), Belgeler, Bugünkü Dille Yayına Haz. İsmet Gönülal, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1984.
Azerbaycan Cumhuriyeti-Osmanlı Basınında(1918-1920), Yay. Haz. Dr. Qiyas Şükürov-Dr. Vasif Qafarov TEAS Yayıncılık, İstanbul 2018. BAL, Mehmet Akif, Milli Mücadele Dönemi’nde Bekirağa ve Malta Anıları, Ark Kitapları, İstanbul 2003.
BAŞAK, Tolga, Türk ve İngiliz Kaynaklarıyla Mondros Mütarekesi ve Uygulama Günlüğü (30 Ekim-30 Kasım 1918), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2013.
BAYAR, Celal, Ben de Yazdım, C. 5, Sabah Kitapları.
BOZKURT, Abdurrahman, İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2014.
Büyük Devletler Kıskacında Bağımsız Azerbaycan(1918-1920). Editörler. Dr. Qiyas Şükürov-Dr. Vasif Qafarov, IQ Kültür sanat yayıncılık, İstanbul 2010.
CRİSS, Bilge, İşgal Altında İstanbul, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
GÖZTEPE, Tarık Mümtaz, Mütareke Günleri, Haz. H. Afşın Günaydın, Cümle Yayınları, Ankara 2017
JAESCHKE, Gotthard, Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, TTK Yayınları, Ankara 1971
KARABEKİR, Kazım, İstiklal Harbimiz, Merk Yayıncılık İstanbul 1988.
KARAYAKA, Ali, İşgal Altında İstanbul, İnkılâp Kitabevi Yayını, İstanbul 2016.
KUTAY, Cemal, Malta Esirleri(Osmanlı Sürgünlerinin Öyküsü(1918-1921), Acar Bilgi Merkezi Yayınları, İstanbul 2014.
ORBAY, Rauf, Cehennem Değirmeni(Siyasi Hatıralarım), Cilt: 2, Emre Yayınları, İstanbul 1993.
ORBAY, Rauf, Siyasi Hatıralar, Örgün Yayınevi, İstanbul 2013.
RYAN, Sir Andrew, Sonuncu Dragoman, Çev. Dilek Berilçen Cenkçiler, TTK yayınları, Ankara 2015
SABİS, Ali İhsan, İstiklâl Harbi ve Gizli Cihetleri, 5. Cilt, Nehir Yayınları.
SARIAHMETOĞLU, Nesrin, Mücadeleye Adanan Hayat Neriman Nerimanov, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012.
SARIHAN, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C.I, TTK yayını, Ankara 1993.
SİMAVİ, Lütfi, Son Osmanlı Sarayı’nda Gördüklerim(Sultan Mehmed Reşad Hanın ve Halifenin sarayında Gördüklerim) Örgün Yayınevi, İstanbul 2004.
SONYEL, Salâhi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika II, TTK Yayınları, Ankara 1986,
SORGUN, Taylan, Mütareke Dönemi ve Bekirağa Bölüğü, Kamer Yayınları, İstanbul 1998.
ŞİMŞİR, Bilal N., İngiliz Belgelerinde Atatürk(1919-1938) Cilt-2 Nisan-Aralık 1920, TTK Yayınları, Ankara 1975.
ŞİMŞİR, Bilâl N., Malta Sürgünleri, Milliyet Yayınları, İstanbul 1976.
Türk İstiklâl Harbi I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay Askeri - Tarih ve Stratejik Etüt daire Başkanlığı Yayını, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1999.
TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Cilt I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1991.
TOKER, Yalçın Malta Sürgünleri’nden Portreler, Toker Yayınları, İstanbul 2006.
TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Görüp işittiklerim, TTK yayınları, Ankara 1984.
YALÇIN, Hüseyin Cahit, Siyasal Anılar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2000.
YALÇIN, Hüseyin Cahit, İttihatçı Liderlerin Gizli Mektupları, Temel Yayınları, İstanbul 2002.
YALKIN, Mustafa, Razi Bir Türk Casusunun Mütareke Hatıraları, Haz. Serpil Sürmeli, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Erzurum 2007.
YEGHIAYAN, Vartkes, Malta Belgeleri(İngiltere Dışişleri Bakanlığı Türk Savaş Suçları Dosyası), Belge Yayınları, İstanbul 2007.
YERASİMOS, Stefenos, Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri (1917-1923), Boyut Kitapları, İstanbul 2000
YILDIZTAŞ, Mümin, Yaralı Payitaht İstanbul, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010.
QAFAROV, Vasif, Türkiye-Rusya İlişkilerinde Azerbaycan Meselesi (1917- 1922), TEAS Yayıncılık, İstanbul 2018.
QASIMOV, Musa, Azerbaycan-Türkiye Diplomatik-Siyasi Münasebetleri, El neşriyatı, Bakı 1998.