HALFELİK ve HAREZM HALFELERİ

Öz Halfelik, XVIII. asırdan beri, özellikle Harezm kadınları arasında yaygın olarak yaşatılan bir gelenektir. En eski Türk destancılık geleneği olan Ozan-Baksı’ya kadar uzanan bu gelenek Anadolu sahasındaki âşıklık ve meddahlıkla ortak özellikler taşımaktadır. Genellikle hanende, sazende ve rakkase olmak üzere üç kişiden oluşan halfe gruplarında en fazla kullanılan çalgı aleti, aynı zamanda bir Rus müzik aleti olan garmon adında bir akordeondur. İcra edilen eserler, ünlü şairlerin şiirleri olduğu gibi bizzat halfelerin kendi şiir ve besteleri de olabilir. Bunun yanında hiçbir müzik aleti ve dansçıya sahip olmayan tek kişilik halfe de bulunmaktadır. İkinci gruptakiler sadece ünlü bir halk destanını anlatırlar. Halfelikte en çok kullanılan şekil, koşuktur, ancak klasik şiir örnekleri de icra edilmektedir. İcra edilen şiirler, bireysel ve toplumsal her türlü konuyu kapsayabilir. Türkmenistan ve Özbekistan’ın muhtelif yerlerinde yaşatılan bu geleneğe ait en ünlü kişiler, Harezm bölgesinde yaşamaktadırlar.

Anahtar Kelimeler:

Halfe, Harezm, Ozan, Baksı, Destan

PDF

___

AÇA, Mehmet. “Özbek Türklerinin Destancılık Geleneği Üzerine Notlar”, Milli Folklor, Bahar 2002, C 7, Yıl 14, Sayı 53, 2002, s. 78-93.

AÇIKGÖZ, Namık. Kahvename(Klasik Türk Edebiyatında Kahve), Ankara, Akçağ Yayınları, 1999.

BAYDEMİR, Hüseyin. Özbek Efsaneleri, Erzurum, Fenomen Yayıncılık, 2011.

BEKKİ, Selahattin. “Âşık”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, C. 1, Ankara, AKM Yayınları, 2001, s. 227-228.

CELALOV, Töhtasın. Özbek Şaireleri, Taşkent, Gafur Gulam Neşriyatı, 1980.

ÇOBANOĞLU, Özkul. “Âşık Edebiyatı”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, C. 1, Ankara AKM Yayınları, 2001.

DIRKS, William–DAVRONOV, Temur. Uzbek-English Dictionary, The Central Assian Heritage Groups, 2005.

DÜZGÜN, Dilaver. Erzurum’da Kahvehaneler ve Aşık Kahvehanesi Geleneği, İstanbul, Aktif Yayı- nevi, 2005.

_________, “Âşık Edebiyatı”, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Genişletilmiş 5. Baskı (editör: M. Öcal OĞUZ), Ankara, Grafiker Yayınları, 2007.

EKBERHOŞAYEV, Turab. Şarkun İtti Yağdusi-Gazeller, Taşkent,Abdulla Kadiriy Namideki Halk Mirası Neşriyatı, 1999.

GÜLENSOY, Tuncer. MÖ 4500-MS XIII. Yüzyıllar Arasında Barbar Türkler Dil-Din-Kültür-Bilim- Sanat-Uygarlık, Ankara, Akçağ Yayınları, 2011.

GÜZEL, Abdurrahman. Dini-Tasavvufi Türk Edebiyatı El Kitabı, 4. Baskı, Ankara, Akçağ Yayınları, 2009.

GÜNAY, Umay. Türkiye’de Aşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, Ankara, Akçağ Yayınları, 1993.

(http://www.dinlertarihi.net/mazdeizm/default.asp, 29.02.2012).

KARATAŞ, Aynur. “Âşık Şenlik, Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi”, Folkloristik-Prof. Dr. Umay Günay Armağanı, Ankara, 1996, s. 235-246.

KARATAŞ, Turan. “Âşık”, Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, 3. Baskı, Ankara, Akçağ Yayınları, 2007.

KAYA, Doğan. “Sivaslı Âşıkların Yemek Destanları”, Prof Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan, Kömen- SOTA Yayınları, 2006.

KÖPRÜLÜ, Orhan Fuat. “Bahşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, IV. Cilt, İstanbul, TDV Yayınları, 1991, s. 520-521.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 7. Baskı, Ankara, Diyanet İşleri Başkan- lığı Yayınları, 1991.

_________, Edebiyat Araştırmaları-1, 4. Baskı, Ankara, Akçağ Yayınları, 2004.

_________, İslam Medeniyeti Tarihi-Prof. Dr. W. BARTHOLD, Ankara Akçağ Yayınları, 2004.

_________, Türkiye Tarihi-Anadolu İstilasına Kadar Türkler, Ankara, Akçağ Yayınları, 2004.

_________, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara, Akçağ Yayınları, 2009.

MARUFOV, Z. M. Özbek Dilinin İzahlı Lügatı, 2 Cilt, Moskova, Rus Dili Neşriyatı, 1981.

OKUYUCU, Cihan. “Halife”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, C. 3, Ankara AKM Yayınları, 2004, s. 160-161.

ONAY, A. Talat (1996). Türk Halk Şiirinin Şekil ve Nev’i (haz. Cemal Kurnaz), Ankara, Akçağ Yayınları.

ÖZAYDIN, Abdülkerim. “Harizm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 16, İstanbul, TDV Yayınları, 1997, s. 217-220.

ROUX, Jean-Paul. Moğol İmparatorluğu Tarihi, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2001.

_________, Orta Asya Tarih ve Uygarlık, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2006.

_________, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2011.

SABÜROV, Nasrulla. “Halfeler Repertuarında Yeni Koşuklar”, Özbek-Sovyet Folkloru Meseleleri, Taşkent, Özbekistan SSR Fen Neşriyatı, 1970.

SABÜROVA, Sevara. Anuştigin ve Harezmşahlar Devrinde Harezm (1097-1231), Taşkent, Merkezi Aziya Barlaglary Fransız Ylym-dernew Instituty. 2008.

SAKAOĞLU, Saim. “Türk Saz Şiiri”, Türk Dili-Türk Şiiri Özel Sayısı III (Halk Şiiri), Sayı 445- 450/Ocak-Haziran 1989.

SİNANOĞLU, Mustafa. “Hürmüz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 18. Cilt, İstanbul, TDV Yayınları, 1998.

ŞENER, İbrahim-Yıldız, ÂLİM. Türk İslam Edebiyatı, İstanbul, Rağbet Yayınları, 2010.

Tahirü’l-Mevlevi. “Nazire” Edebiyat Lügatı, (Neşre hazırlayan Kemal Edip KÜRKÇÜOĞLU), İstan- bul, Enderun Kitabevi, 1973, s. 14-115.

TİMURTAŞ, Faruk K.. “Meddahlık”, Tarih İçinde Türk Edebiyatı, Ankara, Akçağ Yayınları, 2005.

TOLSTOV, S. P. Kadimgi Harezm Medeniyetini İzleb, Taşkent, SSSR Fenler Akademiyası Özbekis- tan SSR Fen Neşriyatı, 1964.

ULUDAĞ, Süleyman. “Halife” Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2001.

USLU, Mustafa. Ansiklopedik Türk Dili ve Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Yağmur Yayınla- rı, 2007.

YILDIRIM, Nimet. “Ahura Mazda”, Fars Mitoloji Sözlüğü, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2006.