Büyük Selçuklular ve Irak Selçukluları Döneminde Dîvân-ı İşrâf

Bu çalışmada, tarihteki en büyük Türk imparatorluklarından birisi olan Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile bu imparatorluğa bağlı olarak kurulan Irak Selçukluları'nın sivil teşkilâtında önemli bir yeri olan Dîvân-ı İşrâf incelenmiştir. Dîvân-ı İşrâf, söz konusu dönemde, bugünkü anlamda Bakanlar Kurulu diyebileceğimiz ve neredeyse bütün devlet işlerinin görüşülüp karar bağlandığı Dîvân-ı Âlâ'nın alt şubelerinden birisidir. Bu dîvânın reisliğini sultan tarafından tayin edilen ve müşrîf unvanını kullanan devlet adamları yapmıştır. Bununla birlikte müşrîfin olmadığı zamanlar ona vekâlet eden bir kişi de dâhil olmak üzere bu dîvânda pekçok görevli yer almıştır. Umumî görevinin devletin malî işlerini, gelir ve giderlerine ait her tür belgeyi, bu işlerle ilgilenen kurumlarını kontrol etmek olduğu anlaşılan bu dîvân, mezkûr dönemde ayrıca bir casusluk birimi/istihbarat dairesi gibi çalışmıştır. Bu yüzdendir ki, bu dîvândaki görevliler kendilerine güvenilen, sır tutabilen kişiler arasından seçilmişlerdir.

Dîvân-ı İşrâf in Great Seljuks' and Iraq Seljuks' Times

This study examines Dîvân-ı İşrâf which has a great importance in civil organization of one of the greatest Turkish Empires Great Seljuk Empire and Iraq Seljuk Empire related to Great Seljuks. Dîvân-ı İşrâf was one of the sections of Dîvân-ı Âlâ, the cabinet in contemporary sense, where almost all government issues were handled and decided. The headman of the council was a statesman with müşrif title and was appointed by the sultan. Besides, when müşrif is not around, including a deputy, there were many attendants in the council. The council which was designed to control documents and institutions related to financial affairs, incomes and spending also operated as an intelligence service in aforesaid times. Because of this reason, people who worked there were chosen among confidential and secretive ones.

PDF

___

Ahmed b. Mahmud, Bursalı el-Mevlâ Ahmed b. Mahmud. (2011). Selçuknâme. (Nşr. Erdoğan Merçil). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Akîlî, Seyfeddîn Hacî b. Nizâm Akîlî. (1337 Hş.). Âsaru'l- Vüzerâ. (Tashih ve Telif: Mîr Celaleddîn Hüseynî Urmevî). Tahran: Çaphâne-i Dânişgâh.
Aksarayî, Kerîmeddîn Mahmûd b. Muhammed. (1943). Selçukî Devletleri Tarihi. (Çev. Nuri Gençosman), (Notlar: Feridun Nafiz Uzluk). Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi.
Beyhakî, Ebu'l-Fazl Muhammed b. El-Hasan. (1389 Hş.). Tarîh-i Beyhakî, (Nşr. 'Azîzûllah Alizâde), (Çap-ı Dovvom= 3.Baskı). Tahran: İntişarat-ı Firdevsî.
Bundarî. (1999). Zubdetun-Nusra ve Nuhbatül-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi). (Çev. Kıvameddin Burslan), (2. Baskı). Ankara: TTK.
el-Muncid fi'l-Lugative'l-Alâm. (1973). (26. Baskı). Berut: Daru'l-Meşrik. Hamdullah Müstevfî, Hamdullah b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr Müstevfî-yi Kazvinî. (1387 Hş.). Târîh-i Güzîde. (Nşr. Abdulhüseyin Nevayi). Tahran: İntişarat-ı Emîr Kebîr.
Hândmîr, Gıyaseddîn Hândmîr Muhammed b. Hamîdeddîn Mirhând. (1317 Hş.). Düstûru'l-Vüzerâ. (Nşr. Sa'îd Nefisî). Tahran: Eqbâl.
Hüeynî, Sadreddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Nâsır b. Ali. (1999). Ahbârü'd-Devleti'sSelçukiyye. (Çev. Necati Lügal), (2. Baskı). Ankara: TTK.
İbnü'l-Adîm, Kemâleddîn İbn Ebû'l-Kâsım Ömer b. Ahmed. (1989). Bugyetü't-Taleb fî Târîh-i Haleb (Biyografilerle Selçuklular Tarihi-Seçmeler). (Çev. ve notlar: Ali Sevim), (2. Baskı). Ankara: TTK.
İbnü'l-Esîr, İzzeddîn Ebû'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî. (2008). el-Kâmil fî'tTârîh (el-Kâmil Fî't-Târîh Tercümesi) I-X, (Trc. Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy ve diğerleri).İstanbul: Hikmet Neşriyat.
Kirmânî, Efdalü'd-Dîn Ebû'l-Hamîd Ahmed. (1326 Hş.). Bedayiü'l-Ezmân fî Vekâi Kirmân. (Nşr. Mehadî Beyânî). Tahran: Çaphâne-i Danişgâh.
Mîrhând, Mîr Muhammed b. Seyyîd Burhâneddîn Havendşâh. (1339 Hş.). Târîh-i Ravzatü's-Safâ I-XI. Tahran: Çap-ı Pîrûz.
Müntecebü'd-Dîn, Mueyyedü'd-Devle Bedî Atâbek el-Cüveynî. (1329 Hş.). Kitâbü Atebeti'l-Ketebe Mecmûatü Mürâselâti Dîvâni Sultân Sencer. (Tashih: Muhammed Kazvînî-Abbâs İkbâl). Tahran: Çap-ı Şirket-i Sehâmî.
Nizamü'l-Mülk, Ebû Ali Hasan b. İshak et-Tusî. (1999). Siyâset-nâme. (Çev. M. Altay Köymen). Ankara: TTK.
Ravendî. (1999). Rahat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr I-II. (Trc. Ahmed Ateş), (2. Baskı). Ankara: TTK.
Reşîdeddîn Fazlullah, İbn-i İmâdüddevle Ebû'l-Fazl b. Ebû'l-Hayr Hemedânî. (2010). Camiü't-Tevarih (Selçuklu Devleti). (Çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş). İstanbul: Selenge.
Sâbitî, Seyyîd 'Alî Müeyyîd. (1346 Hş.). İsnâd-u Nâmehâ-yi Târîhî ez Evâil-i Devrehâ- yi İslâmî tâ Evâhir-i Ahd-i Şâh İsmail-i Safevî. Tahran: Neşr-i Kitabhâne-yi Tahurî.
Sıbt İbnü'l-Cevzî, Ebû'l-Muzaffer Yusûf b. Kızoğlu. (2011). Mir'atü'z- Zamân fî Târîhü'l- Âyân (Mir'âtü'z-Zamân fî Târîhi'l-Âyân'da Selçuklular). (Seçme, Trc. ve değerlendirme: Ali Sevim). Ankara: TTK.
Turan, Osman. (1958). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar (Metin, Tercüme ve Araştırmalar). Ankara: TTK.
Zahîreddîn Nişâbûrî. (1390 Hş.). Selçûknâme, (Tashih ve Nşr. Mirzâ İsmail 'AfşârMuhammed Ramazânî). Tahran: İntişârat-ı Esâtîr.
II.Araştırma Eserler
Agacanov, Sergey Grigoreviç. (2006). Selçuklular. (Çev. E. N. Necef-A. R. Annaberdiyev). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Ahmed Hasan ez-Zeyyat, Hammad Abulkâdir, İbrahim Mustafa, Muhammed Ali enNeccâr. (1986). el-Mucemu'l-Vasıt I-II. İstanbul: Çağrı Yayınları.
Alptekin, Coşkun. (1971). Selçuklu Paraları. Ankara: Güven Matbaası. - (1992). "Büyük Selçuklular". DGBİT , VII, 95-213.
Azzavî, Abbas. (1940). "İbni Hassul'ün Türkler Hakkında Bir Eseri". (Trc. Şerefeddin Yaltkaya). Belleten, IV (14-15), 235-266.
Barthold, V. V. (1990). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. (Haz. H. Dursun Yıldız), (3. Baskı). Ankara: TTK.
Bowen, Harold. (2010). "Bazı Erken Dönem Selçuklu Vezirleri Hakkında Notlar". (Çev. Mustafa Alican), TOD, VIII, 141-149.
Clausner, C. L. (1343 Hş.). Dîvânsalarî der 'Ahd-i Selcûkî (Vezâret der 'Ahd-i Selcûkî). (Trc. Yakub Ajend). Tahran: İntişârât-ı Emîr Kebîr.
Dehhoda, Muhammed Ali Ekber Dehhoda. (1993). Lugatnâme I-L, (Nşr. Muhammed Muin-Seyyid Cafer Şehidî). Tahran: Müessese-yi Lugatnâme-yi Dehhoda.
Devellioğlu, Ferid. (2010). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. (26. Baskı). Ankara: Aydın Kitabevi.
Enverî, Hasan. (1355 Hş.). Istılahat-ı Dîvânî Dovre-i Gaznevî ve Selcûkî. Tahran: Kitaphâne-i Tahûrî.
Göde, Kemal. (1989). "Türklerde Saray Teşkilâtı ve Hayatı". EÜSBED, III, 433-445.
Horst, Heribert. (1964). Die Staatsverwaltung Der Grosselguqen Und Horazamsahs 1038-1231. Weisbaden.
İkbal, Abbas. (1338 Hş.). Vezâret der 'Ahd-i Selâtîn-i Bozorg-u Selcûkî. (Nşr. Muhammed Takî Danişpejuh-Yahya Zoka). Tahran: İntişârât-ı Danişgâh-ı Tahran.
İzgi, Cevat. (1994). "Ebîverdî". DİA, X, 76-77.
Kafesoğlu, İbrahim. (2007). Türk Millî Kültürü. (27. Basım). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- (1953). Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu. İstanbul: Osman Yalçın Matbaası.
- (2014). Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- (1980). "Selçuklular". İA, X, 353-416. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı.
Kayhan, Hüseyin. (2001). Irak Selçukluları (514-590/1120-1194). Konya: Çizgi Kitabevi.
Koca, Salim. (2002). "İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilât". GTT, III, 467-492. İstanbul.
Köymen, M. Altay. (1964). "Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları II". TAD, II (2- 3), 303-380.
- (1951). "Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar: I -Büyük Selçuklu İmparatorluğu Devrine Ait Münşeat Mecmuaları-". AÜDTCFD, VIII (4), 537- 648.
- (2011). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III (Alp Arslan ve Zamanı). (5. Baskı). Ankara: TTK.
- (1976). Tuğrul Bey ve Zamanı. İstanbul: Kültür Bakanlığı.
Kurpalidis, G. M. (2007). Büyük Selçuklu Devletinin İdarî, Sosyal ve Ekonomik Tarihi. (Çev. İlyas Kamalov, Redaksiyon: Sadi S. Kucur). İstanbul: Ötüken.
Küçükaşçı, Mustafa Sabri. (2006). "Müşrif". DİA, XXXII, 167-169.
Lambton, Ann K. S. (1968). "The Internal Structure of The Saljuq Empire", The Cambridge History of Iran, V, 203-282.
- (1973). "Atebetü'l-Ketebe'ye Göre Sancar İmparatorluğunun Yönetimi", (Çev. N. Kaymaz). Belleten, XXXVII (147), 365-394.
Merçil, Erdoğan. (2015). Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları). İstanbul: Bige Kültür Sanat.
- (1980). Kirman Selçukluları. İstanbul: Kültür Bakanlığı.
- (2009). "Selçuklular (Selçuklularda Devlet Teşkilâtı)". DİA, XXXVI, 389-392.
Nuhoğlu, Güler. (1995). Beyhaki Tarihi'ne Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilâtı ve Kültür. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosal Bilimler Enstitüsü.
Palabıyık, M. Hanefi. (2002). "Gazneliler Devleti'nde Teşkilat ve Kültür". Yeni Türkiye, XLV, 29-53.