Mustafa Haydar TERZİ

286297

İnönü Dönemi’nde Türkiye Madenciliği (1939-1950)

Bu çalışmada İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı yıllarına tesadüf eden dönemde Türkiye’de madencilik alanında uygulanan politikaların ortaya konulması ve bu politikaların maden arama faaliyetleri, üretim, ihracat, istihdam ve millî gelire etkilerinin araştırılması amaçlanmıştır. Bu doğrultuda nitel ve nicel veriler ışığında karma araştırma yöntemiyle hazırlanan ve İkinci Dünya Savaşı öncesi, sırası ve sonrasında olmak üzere üç ayrı tarih aralığını kapsayan çalışmanın ana kaynaklarını, Türkiye Büyük Millet Meclisi tutanakları ile Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası makaleleri oluşturmaktadır. Cumhuriyet’in ilk on beş yıllık döneminde Gazi Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde ülkeyi kuran kadrolar siyasi bağımsızlık kadar ekonomik bağımsızlığa da önem vermiş ve bu kapsamda ülkenin yeraltı zenginliklerinin ülke lehine kullanılması politikasını benimsemiştir. Bu doğrultuda madenciliği ilgilendiren birçok hukuki düzenlemelerin yapılmasının yanında bu alanda faaliyet gösterecek birçok kurum da tesis edilmiştir. Böylece madencilik sektöründe zorlu dönem şartlarına rağmen önemli atılımlar gerçekleştirilirken sonraki dönemler için de sağlam bir altyapı oluşturulmuştur. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatından sonraki Cumhurbaşkanı İsmet İnönü Dönemi’nde 9 farklı hükûmet görev yapmıştır. Bu dönemde görev yapan hükûmetlerin madencilik politikalarına bakışı iç ve dış koşullar doğrultusunda şekillenmiştir. Hükûmetler, ülkenin gelişimi için ihtiyaç duyulan ham madde ve yakıtın karşılanması, bütçe dengesinin sağlanması ve ülkeye döviz getirisi temin edilmesi açısından madenciliğe önem vermiştir. 1939-1945 arasında süre gelen İkinci Dünya Savaşı’nın getirdiği olumsuzluklara rağmen madencilik alanında büyük ölçüde önceki dönemlerde uygulanan devlet öncülüğündeki çalışmalara benzer bir yaklaşım sergilenmiştir. Savaşın sona ermesiyle ortaya çıkan siyasi konjonktür ve getirdiği yeni ekonomik düzen hükûmetlerin ekonomi ve dolayısıyla madencilik politikalarını da etkilemiş ve akabinde önemli değişimler yaşanmaya başlamıştır. Böylece savaş sonrasında hükûmetler, dış yardım, yerli ve yabancı özel girişimcilerin teşvik edilmesi ve desteklenmesi yoluyla madencilik faaliyetlerinin geliştirmeyi düşünmüşlerdir.
Anahtar Kelimeler:

Cumhuriyet, İkinci Dünya Savaşı, İnönü Dönemi Madenciliği, Madencilik

The Mining Activities in Türkiye in the Inonu Period (1939-1950)

In this study, in the period coinciding with the Presidency of İsmet İnönü, the policies that Türkiye adopted in the mining sector and the effects of mining exploration activities, production, exports, employment and national income were aimed to be examined. In this context, the minutes of Grand National Assembly of Türkiye and the articles of Bulletin of the Mineral Research and Exploration constitute the main sources of the study that was prepared in the light of qualitative and quantitative data by means of mixed research design and which comprises three different periods, namely before, during and after the Second World War. In the first fifteen years of the Republic, the cadres who founded the country under the leadership of Ghazi Mustafa Kemal Atatürk placed emphasis on both economic and political independence, thereby adopting the policy of utilizing the underground wealth of the country for national benefit. Accordingly, along with generating numerous miningrelated legal arrangements, several institutions that would operate in this area have also been established. Therefore, despite the challenging period conditions, significant advancements were achieved in the mining sector, in addition to establishing a substantial infrastructure for the following periods. Following the demise of Ghazi Mustafa Kemal Atatürk, President İsmet İnönü presided over nine different governments. Although the mining policies of the governments in power during this era were considerably shaped by the domestic and foreign conditions, the governments cared about the significance of mining activities for fulfilling the country’s demands of raw materials and fuel, sustaining the budget balance, and generating foreign exchange income through exports. Despite the adverse effects of The Second World War, which lasted between 1939 and 1945, the mining industry continued to operate in a similar fashion as the prior period’s mining policies under the leadership of the State. After the war ended, the political conjuncture that arose and a new economic order brought with it also impacted the governments’ mining policies as well as the economy policies. As a result, substantial changes began to occur in governments’ mining policies in that period. After the war, the governments considered developing mining activities through the use of foreign assistance, supporting and promoting local and foreign private entrepreneurs in the mining sector.
Keywords:

Mining in İnönü Period, Mining, Republic, Second World War,

PDF

___

  • “1951 Yılında Türkiye’de Madencilik Faaliyeti”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 42-43, 1952a, s.8-25.
  • Albayrak, Mustafa, “Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’nın Hazırladığı İlk Raporun (1951) Demokrat Parti Hükûmetlerinin Politikalarına Etkileri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 20, S 58, Ankara 2004, s.129-167.
  • Aysan, Mustafa A., “Atatürk’ün Ekonomik Görüşü: Devletçilik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 2, S 6, Ankara 1986, s.617-644.
  • Başbakanlarımız ve Genel Kurul Konuşmaları, TBMM, TBMM Basımevi, Cilt 3, Ankara 2014.
  • Çeliker, İlhan, “II. Celal Bayar Hükümeti Döneminde TBMM Çalışmalarının Muhtevası (11 Kasım 1938 – 25 Ocak 1939)”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6, 78, Eylül 2018, s.436-460.
  • Demir, Özkan, Cumhuriyet Dönemi Madencilik Politikaları ve Etibank’ın Rolü, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ 2017.
  • Dülgeroğlu, Ercan, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’nin Sanayileşmesi”, Uludağ Üniversitesi İktisat ve İdari Bilimler Dergisi, IV, 2, 1983, s.93-102.
  • Engin, Tandoğan, Özkan, Yusuf Ziya, “MTA’nın Maden Arama Tarihçesi (1935-2002)”, Ankara 2005, s.17-33.
  • Eşiyok, B. Ali, “Sanayi planlarından 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı’na: Bir Dönüşümün Kısa Bir Öyküsü”, Memleket Siyaset Yönetim, 4, 11, 2009, s.86-131.
  • İleri, Turgut, Türkiye Cumhuriyeti’nin Madencilik Politikaları (1923-1960), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Samsun 2009.
  • İleri, Turgut, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Türkiye’de Madenciliğin Genel Durumu ve Atatürk’ün Madencilikle İlgili Düşünceleri”, Kastamonu Eğitim Dergisi, 19, 1, 2011, s.287-296.
  • Karavar, Hilal, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Madenciliğin Durumu (1939-1945)”, MT Bilimsel Yer Altı Kaynakları Dergisi, 18, 2020, s.27-41.
  • Kartalkanat, Ahmet, “Cumhuriyet Döneminde Madenciliğimizin Gelişimi ve Türkiye Madencilik Politikası”, Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 38, 1991, s.51-67.
  • Kartalkanat, Ahmet, “Osmanlılarda Madencilikle İlgili Yasal Düzenlemeler ve Madencilik Politikası”, Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 36, 1990, s.65-71.
  • Koyuncu, Emel, “Atatürk’ün Ekonomi Mucizesi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 15, S 44, Ankara 1999, s.771-776.
  • Lokman, Kemal, “Türkiye Petrol Sondajları”, Maden Tetkik Arama Dergisi, 61, 1963, s.62-74.
  • Lokman, Kemal, “Türkiye’de Petrol Arama Amacıyla Yapılan Jeolojik Etütler, Maden Tetkik Arama Dergisi, 72, 1969, s.219-246.
  • “Maden Durumumuz: Türkiye Madenciliği’nin 1950 Yılı Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 41, 1951, s.5-16.
  • “Maden Durumumuz: Türkiye Madenciliği’nin 1951 Yılı Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 42-43, 1952b, s.5-7.
  • “Maden Teknisyen ve Başçavuş Okullarının Çalışmalarına Kısa Bir Bakış”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 34, 1945a, s.307-316.
  • Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporları, https://www.mta.gov.tr/v3.0/hizmetler/derleme-ara (1923-1950 Yılları Arası), Erişim Tarihi: 11.04.2023.
  • “Mining Activities in Turkey”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 61, 1963, s.57-73.
  • “Mining Activities in Turkey”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 62, 1964, s.147-161.
  • “Mining Activities in Turkey During 1959”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 54, 1960, s.72-81.
  • “Mining Activities in Turkey During 1960”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 56, 1961, s.99-105.
  • “M.T.A. Enstitüsü Altıncı Çalışma Yılının Teknik Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 25, 1941b, s.465-471.
  • “M.T.A. Enstitüsünün Beş Yıllık Teknik Blançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 21, 1940a, s.488-512.
  • “M.T.A. Enstitüsünün Dokuzuncu Çalışma Yılının Teknik Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 32, 1944, s.173-179.
  • “M.T.A. Enstitüsünün On Yıllık Faaliyetine Kısaca Bir Bakış”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 34, 1945c, s. 295-307.
  • “M.T.A. Enstitüsünün Sekizinci Çalışma Yılının Teknik Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 30, 1943a, s. 185-191.
  • “M.T.A. Enstitüsü Üçüncü Çalışma Yılının Teknik Blançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 17, 1939, s. 34-41.
  • Saylam, Ayşegül, “Atatürk Dönemi 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı Yıllarında İktisat Vekâleti (21.01.1928-31.12. 1938)”, Yasama Dergisi, 41, Ocak-Haziran 2020, s.237-273.
  • Soykan, Füsun, Mutluer, Mustafa, “Türkiye’de Madencilik ve Maden Yataklarının Coğrafi Dağılışı”, Ege Coğrafya Dergisi, 8, İzmir 1995, s.37-56.
  • Polatoğlu, Mehmed Gökhan, “İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı (1938-1942)”, Atatürk Dergisi, 6, 1, 2017, s.55-87.
  • Tamzok, Nejat, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminden Çok Partili Döneme Madencilik Politikaları, 1861-1948”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 63, 4, 2008, s.179-204.
  • Tamzok, Nejat, “Türkiye Madencilik Sektöründe Yapısal Dönüşüm ve Sonuçları”, Türkiye 19. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Fuarı, IMCET 2005, İzmir, s.5-20.
  • T.C. Kalkınma Bakanlığı, “Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-2014)”, Temmuz 2015, 300 s.
  • T.C. Resmî Gazete, 27.05.1933, Sayı: 2411.
  • T.C. Resmî Gazete, 22.05.1935, Sayı: 3035.
  • T.C. Resmî Gazete, 07.06.1939, Sayı: 4234.
  • T.C. Resmî Gazete, 26.01.1940, Sayı: 4417.
  • T.C. Resmî Gazete, 05.06.1940, Sayı: 4527.
  • T.C. Resmî Gazete, 23.06.1942, Sayı: 5139.
  • T.C. Resmî Gazete, 16.02.1950, Sayı: 7434.
  • T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/kurumsal/tarihce, Erişim Tarihi: 11.04.2023.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 5. Dönem, 5. Yasama Yılı, 28. Birleşim, Cilt 29, 27.01.1939.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 6. Dönem, 1. Yasama Yılı, 2. Birleşim, Cilt 1, 10.04.1939.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 6. Dönem, 1. Yasama Yılı, 14. Birleşim, Cilt 2, 22.05.1939.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 6. Dönem, 1. Yasama Yılı, 23. Birleşim, Cilt 3, 07.06.1939.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 6. Dönem, 1. Yasama Yılı, 39. Birleşim, Cilt 5, 11.09.1939.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 6. Dönem, 3. Yasama Yılı, 1. Birleşim, Cilt 14, 01.11.1940.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 6. Dönem, 4. Yasama Yılı, 1. Birleşim, Cilt 21, 01.11.1941.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 6. Dönem, 4. Yasama Yılı, 77. Birleşim, Cilt 27, 05.08.1942.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 7. Dönem, 1. Yasama Yılı, 3. Birleşim, Cilt 1, 17.03.1943.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 7. Dönem, 1. Yasama Yılı, 26. Birleşim, Cilt 2, 24.05.1943.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 7. Dönem, 4. Yasama Yılı, 29. Birleşim, Cilt 21, 28.01.1946.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 1. Yasama Yılı, 3. Birleşim, Cilt 1, 14.08.1946.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 2. Yasama Yılı, 24. Birleşim, Cilt 3, 26.12.1946.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 2. Yasama Yılı, 85. Birleşim, Cilt 6, 13.10.1947.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 3. Yasama Yılı, 23. Birleşim, Cilt 8, 26.12.1947.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 3. Yasama Yılı, 73. Birleşim, Cilt 12, 18.06.1948.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 4. Yasama Yılı, 1. Birleşim, Cilt 13, 01.11.1948.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 4. Yasama Yılı, 33. Birleşim, Cilt 15, 17.01.1949.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 4. Yasama Yılı, 36. Birleşim, Cilt 15, 24.01.1949.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 4. Yasama Yılı, 48. Birleşim, Cilt 16, 21.02.1949.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 5. Yasama Yılı, 1. Birleşim, Cilt 21, 01.11.1949.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 5. Yasama Yılı, 45. Birleşim, Cilt 24, 13.02.1950.
  • Terzi, Mustafa Haydar, “Mustafa Kemal Atatürk Dönemi Türkiye Madenciliği”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 37, S 104, Ankara 2021, s.115-172.
  • Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), İstatistik Göstergeler, 1923-2013, Aralık 2014.
  • “Türkiye Madencilik Faaliyeti”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 44-45, 1953, s.1-11.
  • “Türkiye Madencilik Faaliyeti”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 46-47, 1954-1955, s.115-132.
  • “Türkiye ve Krom”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 3, 1936, s.23-36.
  • “Türkiye Yer Altı Kaynakları (İllere Göre)”, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Yer Bilimleri ve Kültür Serisi-5, Ankara 2009.
  • Üğe, Gülçer, Türkiye Ekonomisi ve Bütçe Analizi (1923-1950), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010.
  • “Umumi Maden Durumu: Madenciliğimizin 17 Yıllık Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 21, 1940b, s.451-469.
  • “Umumi Maden Durumu: Madenciliğimizin 18 Yıllık Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 25, 1941a, s.423-442.
  • “Umumi Maden Durumu: Madenciliğimizin 20 Yıllık Bilançosu ve 1943 Yılının İlk 6 Ayındaki Durumu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 30, 1943b, s.171-184.
  • “Umumi Maden Durumu: Saltanatın Son ve Cumhuriyetin İlk 22 Yılında Türk Madenciliği”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 34, 1945b, s.246-286.
  • “Umumi Maden Durumu: Türkiye Madenciliğinin 1945 Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 35, 1946a, s.5-15.
  • “Umumi Maden Durumu: Türkiye Madenciliğinin 1946 Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 37, 1947, s.5-15.
  • “Umumi Maden Durumu: Türkiye Madenciliğinin 1947 Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 38, 1948, s.5-14.
  • “Umumi Maden Durumu: Türkiye Madenciliğinin 1948 Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 39, 1949, s.5-6.
  • “Umumi Maden Durumu: Türkiye Madenciliğinin 1949 Bilançosu”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 40, 1950, s.5-11.
  • “Umumi Maden Durumu: Türkiye Madenciliğine Genel Bakış”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, MTA, 36, 1946b, s.193-194.
  • Yurtoğlu, Nadir, Cumhuriyet Türkiye’sinde Maden İşletmeciliği ve Maden Politikaları (1923-1960), Siyasal Kitabevi, Ankara 2019.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi-Cover
  • ISSN: 1011-727X
  • Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
  • Başlangıç: 1984
  • Yayıncı: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

Cumhuriyet Türkiyesi Anayasalarının Osmanlı Kökleri: Fatih’in Teşkîlat Kanûnnâmesi’nden (Kanûnnâme-i Âl-i Osman) Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu’na Anayasal Hareketlere Genel Bir Bakış

Zeki ERASLAN

İnönü Dönemi’nde Türkiye Madenciliği (1939-1950)

Mustafa Haydar TERZİ

Başbakan Adnan Menderes’in Almanya Federal Cumhuriyeti’ndeki Siyasi Ve İktisadi Temasları (2-9 Ekim 1954)

Ufuk ERDEM

Samsun’dan İzmir’e Mustafa Kemal Paşa’nın Millî Mücadele Güncesi (1919-1922)

Güzin ÇAYKIRAN

Hilal-i Ahmer Viyana Murahhaslığı

Muttalip ŞİMŞEK

Bulgaristan Türklerinin Seyhan’a Göçü (1950-1951)

Hatice BOZKURT ÇANAK

Eski Başkent İstanbul’da “İhtilal Manevrası”

Erol AKCAN