Cumhuriyet Türkiyesi Anayasalarının Osmanlı Kökleri: Fatih’in Teşkîlat Kanûnnâmesi’nden (Kanûnnâme-i Âl-i Osman) Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu’na Anayasal Hareketlere Genel Bir Bakış
Osmanlı Devleti’nde Fatih’ten itibaren kamu hukukunda önemli düzenlemeler söz konusudur. Devletin sağlam temeller üzerine nasıl inşa edilebileceği sorunu bazı kanuni düzenlemelerin gerekliliğini ortaya koymuştur. Fatih’in Teşkîlat Kanûnnâmesi/Kanûnnâme-i Âl-i Osman bu çerçevedeki düzenlemeleri bir araya getiren ilk kodifikasyondur. Ancak bahsi geçen kanunun bir anayasa olup olmadığı noktasında tam bir uzlaşının bulunmadığı görülmektedir. Diğer taraftan Osmanlı Dönemi anayasal gelişmeleri ve anayasaları üzerine yapılan çalışmaların kısıtlı yönü bu meselede de kendini göstermektedir. Tarihsel süreçte anayasal gelişmelerde birer kilometre taşı olmuş adımların mukayeseli bir analize tabi tutulması ise daha da az rastlanan çalışma yöntemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun en önemli sebeplerinden birinin bu tür çalışmaların disiplinler arası mahiyeti gereği taşıdığı zorluklar olduğu düşünülmektedir. Bu bağlamda Osmanlı Anayasa Tarihi çerçevesinde ele alınacak oldukça önemli gelişmeleri, öncelikle kendi içerisinde daha sonra da mukayese etmek suretiyle ele almanın alana özgün bir katkı sağlayacağına duyulan inanç bu çalışmanın hareket noktası olmuştur. Fatih’in Teşkîlat Kanûnnâmesi’nin bir anayasa olduğuna ilişkin tespitler söz konusu olmakla birlikte ilk anayasayı 1876 Kanûn-ı Esâsî ile başlatmak daha yaygın ve isabetli bir yaklaşımdır. Ancak ilim dünyasında bu yaygın yaklaşımın sahipleri tarafından Fatih’in Teşkîlat Kanûnnâmesi’nin neden bir anayasa olarak değerlendirilemeyeceği hususunun pek tartışılmadığı görülmektedir. Fatih’in Teşkîlat Kanûnnâmesi şeklî ve maddî açıdan ele alındığında bir anayasa olarak nitelendirilemeyeceği sonucuna varılmıştır. Diğer taraftan Fatih’in Teşkîlat Kanûnnâmesi’ne nazaran çok daha fazla anayasal nitelik içeren Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu’nun da anayasal bir gelişme olmakla birlikte bir anayasa olarak nitelendirilemeyeceği açıktır. Ancak Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu, modern anayasaların yer verdiği pek çok temel hak ve hürriyete yer verdiği gibi bunları güvence altına alan mekanizmaları da kurmaya çalışmıştır. Çalışmada, tarihsel tekâmül sürecinde Cumhuriyet Türkiyesi’ne tevarüs eden ve günümüz anayasalarını da belli düzeyde etkileyen Osmanlı anayasal gelişme sürecinin önemli kilometre taşlarına birinci elden kaynaklar dikkate alınarak ışık tutulması hedeflenmiştir.
Anahtar Kelimeler:
Anayasa, Fatih’in Teşkîlât Kanûnnâmesi, Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu, Kodifikasyon, Temel Hak ve Hürriyetler
The Ottoman Origin of the Constitutions of the Republic of Türkiye: An Overview of Constitutional Movements From Fatih’s Organization Law (Kanûnname-i Âl-i Osman) to Gülhane Hatt-ı Hümâyûn
In the Ottoman Empire, there have been important regulations in public law since Fatih. The problem of how the state can be built on solid foundations has revealed the necessity of some legal regulations. Fatih’s Organization Law/Kanûnnâme-i Âl-i Osman is the first codification that brings together the regulations within this framework. However, it is seen that there is no complete consensus on whether the aforementioned law is a constitution or not. On the other hand, the limited aspect of the studies on the constitutional developments and constitutions of the Ottoman Period is also evident in this issue. A comparative analysis of the steps, which have been milestones in constitutional developments in the historical process, is an even less common method of study. It is thought that one of the most important reasons for this is the difficulties that such studies have due to their interdisciplinary nature. In this context, the belief that it will make a unique contribution to the field to deal with very important developments, which will be discussed within the framework of the Ottoman Constitutional History, firstly within themselves and then by comparison, has been the starting point of this study. Although there are determinations that Fatih’s Organization Law is a constitution, it is a more common and appropriate approach to start the first constitution with the 1876 Kanûn-ı Esâsî. However, it is seen that the owners of this widespread approach in the world of science do not discuss why Fatih’s Organization Law cannot be considered as a constitution. It has been concluded that when Fatih’s Organization Law is considered in terms of form and material/content, it cannot be qualified as a constitution. On the other hand, it is clear that Gülhane Hatt-ı Hümâyûn, which contains much more constitutional features than Fatih’s Organization Law, is also a constitutional development, but cannot be qualified as a constitution. However, Gülhane Hatt-ı Hümâyûn included many fundamental rights and freedoms included in modern constitutions, as well as established mechanisms that ensure these. The study tries to shed light on the important milestones of the Ottoman constitutional development process, which inherited the Republic of Türkiye in the historical evolution process and affected today’s constitutions to a certain extent, by considering first-hand sources.
Keywords:
Codification, Constitution, Fatih’s Organization Law, Fundamental Rights and Freedoms, Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu,
___
- Abdurrahman Şeref, Tarih Musâhabeleri, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1339.
- İbrahim Hakkı, Hukûk-ı İdâre, Karabet Matbaası, İstanbul 1307.
- Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir (1-12), Yayına Haz. C. Baysun, 3. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 1991.
- Ahmet Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, Yayına Haz. Sadık Emre Karakuş-Murat Babuçoğlu, Cilt 8, TOBB Yayınları, Ankara 2017.
- Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermanının Tahlili”, Tanzimat, Cilt 1, MEB Yayınları, İstanbul 1999, ss.31-58.
- Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (İkinci Kısım), İstanbul 1990.
- Akşin, Sina, “1839’da Osmanlı Ülkesinde İdeolojik Ortam ve Osmanlı Devleti’nin Uluslararası Durumu”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri: Bildiriler, 13-14 Mart 1985, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994, ss.5-12.
- Akyıldız, Ali, “Sened-i İttifak’ın İlk Tam Metni”, İslâm Araştırmaları Dergisi, S 2, İstanbul 1998, ss.209-222.
- Arsal, Sadri Maksudî, “Teokratik Devlet ve Lâik Devlet”, Tanzimat, Cilt 1, MEB Yayınları, İstanbul 1999, s.92-93.
- Aydın, Mehmet Âkif, Türk Hukuk Tarihi, 18. Baskı, Beta Yayınları, İstanbul 2021.
- Barkan, Ömer Lütfî, “Kanunname”, İA, MEB Yayınları, İstanbul 1977, ss.185-196.
- Başgil, Ali Fuad, Esas Teşkilât Hukuku, Baha Matbaası, Cilt I, İstanbul 1960.
- Başgil, Ali Fuad, Hukukun Ana Meseleleri ve Müesseseleri: Konferanslar, Yağmur Yayınları, İstanbul 2008.
- Berkî, Ali Himmet, İstanbul’un Beş yüzüncü Fetih Yıldönümü Münasebetiyle Büyük Türk Hükümdarı İstanbul Fatih’i Sultan Mehmed Han ve Adalet Hayatı, İstanbul 1953.
- Berkî, Ali Himmet, Büyük Türk Hükümdarı İstanbul Fatih’i Sultan Mehmed Han ve Adalet Hayatı, Türkiye Adalet Akademisi Yayınları, Ankara 2020.
- Beydilli, Kemal, “Kabakçı İsyanı Akabinde Hazırlanan Hüccet-i Şer’iyye”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S 4, İstanbul 2001, ss.33-48.
- Bozkurt, Gülnihâl, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi: Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939), 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
- Ceylan, Ayhan, “Osmanlı Devleti’nde Anayasal Bir Belge: Hüccet-i Şeriyye”, I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri 21-22 Aralık 2012 İstanbul, Ed. Fethi Gedikli, On iki Levha Yayınları, İstanbul 2014, ss.589-598.
- Cin, Halil ve Akyılmaz, Gül, Türk Hukuk Tarihi, 13. Baskı, Sayram Yayınları, Konya 2021.
- Davison, Roderic H., Reform in Ottoman Empire, 1856-1876, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1963.
- Demir, Abdullah, “Hukuk Tarihimiz Açısından Fatih Sultan Mehmet”, I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri 21-22 Aralık 2012 İstanbul, Ed. Fethi Gedikli, On iki Levha Yayınları, İstanbul 2014, ss.117-137.
- Engelhardt, Edouard-Philippe, Tanzimat ve Türkiye, Çeviren: Ali Reşad, Kaknüs Yayınları, İstanbul 1999.
- Eraslan, Zeki, Şûrâ-yı Devletten Danıştaya: Yapısal ve Fonksiyonel Dönüşüm (1868-1922), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
- Eraslan, Zeki, “Türkiye’de Disiplin Hukukunun Doğuşu ve 1872 tarihli Memurîn Muhâkemâtı Nizâmnâmesi”, Adalet Dergisi, Yıl: 150, S 70, Ankara 2023, ss.385-410.
- Fatih’in Teşkîlat Kanûnnâmesi/Kanûnnâme-i Âl-i Osman (Atam Dedem Kanunu Kanunnâme-i Âl-i Osman, Haz. Abdülkadir Özcan, 4. Baskı, Kronik Yayınları, İstanbul 2022, ss.3-27.
- Fendoğlu, Hasan Tahsin, 171 Soruda Başkanlık Sistemi, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2017.
- Gözler, Kemal, “Anayasa Kelimesi Üzerine/Anayasa Kavramı” https://www.anayasa.gen.tr/anayasa-kelimesi.htm, Erişim Tarihi 25/07/2023.
- Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu, Düstûr, I. Tertip, 1. Cilt, Matbaa-i Âmire, 1289, ss.4-7.
- Hüccet-i Şer’iyye (Ahmet Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, Cilt VIII).
- Gözübüyük, A. Şeref ve Kili, Suna, Türk Anayasa Metinleri, İş Bankası Yayınları, Ankara 1985.
- İnalcık, Halil, Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adâlet, Kronik Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2016.
- İnalcık, Halil, Fâtih Sultan Mehemmed Han, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2019.
- İnalcık, Halil, Turkey and Europe in History, 2nd edition, Eren Yayınları, İstanbul 2008.
- İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye, Cilt II, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2014.
- Karal, Enver Ziya, “Tanzimattan Evvel Garplılaşma Hareketleri (1718-1839)”, Tanzimat, Cilt 1, MEB Yayınları, İstanbul 1999, ss.13-30.
- Karpat, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yayınları, İstanbul 1996.
- Köprülü, M. Fuad, “Fıkıh”, İA, MEB Yayınları, İstanbul 1977, ss.601- 622.
- Kur’ân-ı Kerîm, (Elmalılı Hamdi Yazır / Sadeleştiren: Kasım Yayla), Merve Yayınları, İstanbul 2002.
- Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, 7. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
- Mumcu, Ahmet, Divan-ı Hümayun, 5. Baskı, Phoenix Yayınları, Ankara 2020.
- Mumcu, Ahmet, “Tanzimat Fermanı’ndan Kanûn-ı Esâsî’ye”, 80. Yılında Türkiye Cumhuriyeti ve Demokrasi Sempozyumu, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 2004, ss.15-21.
- Okandan, Recai G., “Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, Tanzimat, Cilt 1, MEB Yayınları, İstanbul 1999, ss.97-128.
- Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim Yayınları, İstanbul 1999.
- Özay, İl Han, Günışığında Yönetim II (Yargısal Korunma), Filiz Kitabevi, İstanbul 2004.
- Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, 4. Baskı, Yetkin Yayınlar, Ankara 1995.
- Özcan, Abdülkadir, “Fatih’in Teşkilat Kanunnamesi ve Nizâm-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi, İÜEF Tarih Dergisi, S 33, 1982, ss.7-56.
- Savcı, Bahri, “Anayasacılığımızın Gelişim Çizgisi Üzerine”, Turan Güneş’e Armağan, A.Ü.S.B.F.D., C 50, S 3-4, Ankara 1995, ss.279-289.
- Sened-i İttifâk, BOA, Hatt-ı Hümâyûn, (No: 35242).
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
- Shaw, Stanford J. ve Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, 2. Cilt, E Yayınları, İstanbul 1983.
- Soysal, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, 11. Baskı, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1997, s.12.
- Temperley, Harold, “British Policy towards Parliamentary Rule and Constitutonalism in Turkey (1830-1914), Cambridge Historical Journal IV, 2, 1933, ss.156-191.
- Taner, Tahir, “Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku”, Tanzimat, Cilt 1, MEB Yayınları, İstanbul 1999, ss.221-232.
- Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 2. Baskı, YKY Yayınları, İstanbul 1998.
- Tanör, Bülent, “Anayasal Gelişmelere Toplu Bakış”, T.C.T.A., Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, ss.10-26.
- Togan, Zeki Velidî, Umumî Türk Tarihine Giriş, Cilt 1, 2. Baskı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970.
- Tunaya, Tarık Zafer, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, 5. Baskı, Araştırma, Eğitim, Ekin Yayınları, İstanbul 1982.
- Tunaya, Tarık Zafer, “1876 Kanun-î Esasîsi ve Türkiye’de Anayasa Geleneği”, T.C.T.A., Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, ss.27-39.
- Türkgeldi, Ali Fuad, Ricâl-i Mühimme-i Siyâsiyye, Hazırlayanlar: Hayrettin Pınar- Fatih Yeşil, Kitabevi, İstanbul 2012.
- Üçok, Coşkun, Ahmet Mumcu ve Gülnihal Bozkurt, Türk Hukuk Tarihi, 9. Baskı, Savaş Yayınevi, Ankara 1999.
- Üçok, Coşkun, “Osmanlı Kanunnamelerinde İslâm Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler I”, AÜHFD, C III, S 1, Ankara 1946, ss.125-146.
- Üçok, Coşkun, “Osmanlı Kanunnamelerinde İslâm Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler II”, AÜHFD, C III, S 2, Ankara 1946, ss.365-383.
- Üçok, Coşkun, “Osmanlı Kanunnamelerinde İslâm Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler III”, AÜHFD, C IV, S 1, Ankara 1947, ss.48-74.
- Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat, Cilt 1, MEB Yayınları, İstanbul 1999, ss.139-209.
- Yıldız, Mehmet, Modernleşme Dönemi Osmanlı Siyasi Metinleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2015.
- Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Çev. Ayşegül Çakan, XIII. Basım, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2022.
- ISSN: 1011-727X
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 1984
- Yayıncı: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi