Eski Başkent İstanbul’da “İhtilal Manevrası”
Bu çalışma, 5/6 Eylül 1924 tarihinde İstanbul’da gece yarısı yapılan bir manevrayı ele almaktadır. Çalışmanın giriş kısmında, manevranın yapıldığı tarihe dek, genel olarak ülkenin özel olarak İstanbul’un geçirdiği siyasî süreçle ilgili bilgi verildi. Bu yapılırken bu sürecin konumuzla ilgili olan kısımları öne çıkarıldı. Manevra hadisesinin meydana geldiği tarihten önce İstanbul valisi olan Ali Haydar Bey’in görevden alınması, İstanbul’un belediye işlerine çekidüzen vermek için yeni bir belediye başkanı tayin edilmesi dikkat çeken gelişmelerdir. Dâhiliye Vekili Recep Bey’in manevra öncesinde yaklaşık bir ay süreyle İstanbul’da kalmış olması ve bu süre zarfında Gazeteciler Cemiyetinde yaptığı konuşmanın yankıları konumuz açısından doğrudan ilgilidir.
Vali Raşit Bey’in idaresinde gerçekleştirilen ve şehirdeki asker, jandarma, polis ve itfaiye kuvvetlerinin katıldığı manevra sabah saatlerine kadar devam etmiştir. Vali Raşit Bey, bu manevranın muhtemel bir ihtilale karşı asayiş kuvvetlerini tecrübe etmek amacıyla yapıldığını beyan etmiştir. Yapılan ihtilal manevrasından sonra İstanbul basınında, bu manevrayı konu alan çok sayıda makale ve karikatür yayımlanmıştır. Basından gelen tepki ve talepler üzerine İsmet Paşa Hükûmeti, Raşit Bey’i görevden almıştır. Manevranın gerçekleştiği tarihten Vali Raşit Bey’in görevden alınacağı tarihe kadar geçen süreçte dönemin basın mensupları böyle bir manevraya niçin ihtiyaç duyulduğunu sorgulayan, bunun arkasında yatan sebepleri anlamaya dönük çok sayıda makale kaleme almıştır. Dönemin gazeteci ve yazarları, birlik halinde manevra hadisesine tepki göstermiştir.
Bu çalışmanın konusunu oluşturan manevrayla ilgili daha önce yapılmış bir çalışmayla karşılaşılmadı. Dönem üzerine yapılan ve incelenen tetkik eserlerde ise bu konuya yer verilmediği yapılan literatür taramasında tespit edildi. Temel kaynaklara dayalı olarak yapılan bu çalışma, 1924 yılı Eylül ayında İstanbul’da yapılan bir ihtilal manevrasını kapsamaktadır. Çalışma, bu konuyla ilgili literatürde var olan boşluğu doldurmayı amaçlamaktadır. Çalışmada, belge analizi yöntemi kullanılmıştır.
“Military Exercise Against the Possibility of An Uprising” in the Old Capital Istanbul
This study deals with a military exercise that took place at midnight on 5/6 September 1924 in Istanbul. In the introduction part of the study, information was given about the political process of the country in general and Istanbul in particular until the date of the military exercise. While doing this, parts of this process that are relevant to our subject were brought forward. The dismissal of Ali Haydar Bey, who was the governor of Istanbul before the military exercise took place, and the appointment of a new mayor to tidy up the municipal affairs of Istanbul are remarkable developments. The fact that Deputy Minister of Internal Affairs Recep Bey stayed in Istanbul for about a month before the military exercise and the repercussions of his speech at the Journalists’ Association during this period are directly relevant to our subject. The military exercise carried out under the administration of Governor Raşit Bey and attended by the soldiers, gendarmerie, police and fire brigades in the city continued until the morning hours. Governor Raşit Bey declared that this military exercise was carried out in order to test the security forces against a possible uprising. After the military exercise, many articles and cartoons about this military exercise were published in the Istanbul press. Upon the reactions and demands from the press, the government of İsmet Pasha dismissed Raşit Bey. From the date of the military exercise to the date when Governor Raşit Bey was to be dismissed, the press members of the period wrote many articles questioning why such a military exercise was needed and to understand the reasons behind it. Journalists and writers of the period reacted to the military exercise in unison.
No previous study has been encountered regarding the military exercise, which is the subject of this study. It was determined in the literature review that this subject was not included in the research works on the period. This study, based on primary sources, covers a military exercise held in Istanbul in September 1924. The study aims to fill the gap in the literature on this subject. Document analysis method was used in the study.
Keywords:
İstanbul, Military Exercise, Raşit Bey, Security, Uprising,
___
- Ahmet Cevdet, “Manevra Hadisesi”, İkdam, 10 Eylül 1924, Nu: 9855.
- Ahmet Emin, “İhtilâl Faraziyesi”, Vatan, 8 Eylül 1924, Nu. 506.
- Ahmet Rasim, “İhtilal Manevrası!”, Hakimiyet-i Milliye, 11 Eylül 1924, Nu:1217.
- Akcan, Erol - Geçikli, Recep Murat, “Cumhuriyetin’in İlk Dahiliye Vekili Ahmet Ferit (Tek) ve Görevinden İstifası”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S 12, (Temmuz 2017) s.351-384.
- Akşam, 10 Eylül 1924, Nu: 2127.
- Akşam, 10 Eylül 1924, Nu: 2127.
- Akşam, 15 Eylül 1924, Nu: 2132.
- Akşam, 2 Eylül 1340, Nu: 2119.
- Akşam, 2 Mayıs 1924, Nu. 2001.
- Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, BCA, 30.18.1.1. KN. 10, DN. 42. BN.1-3.
- Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, BCA, 30.18.1.1. KN. 11, DN. 45, GN. 14/1.
- Cumhuriyet, 11 Eylül 1924, Nu: 125.
- Cumhuriyet, 14 Eylül 1924, Nu: 128.
- Cumhuriyet, 18 Ağustos 1924, Nu: 101.
- Cumhuriyet, 18 Ağustos 1924, Nu: 101.
- Cumhuriyet, 27 Ağustos 1924, Nu: 110.
- Cumhuriyet, 3 Eylül 1924 Nu: 117.
- Cumhuriyet, 5 Eylül 1924, Nu: 119.
- Cumhuriyet, 7 Eylül 1924, Nu: 121.
- Cumhuriyet, 8 Eylül 1924, Nu: 122.
- Çankaya, Mücellidoğlu Ali, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Cilt III, Mars Matbaası, Ankara 1968-1969.
- Ebuzziyazade Velid Bey ?, “Hükûmet’i Kuvvetlendiren Bir Hareket”, Tevhid-i Efkar, 12 Eylül 1924, Nu: 1155-4183.
- Erkul, Emin, Millî Mücadele ve Cumhuriyet Devrine Ait Hatıralar, Yayına Hazırlayan: Umut Dere, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2020.
- Fevzi Lütfü, “Aşk-ı ihtilal”, Son Telgraf, 18 Ağustos 1924, Nu: 63.
- Fevzi Lütfü, “Dahiliye Vekili de Mesuldür”, Son Telgraf, 10 Eylül 1924, Nu: 86.
- Hakimiyet-i Milliye, 11 Eylül 1924, Nu:1217.
- Hakimiyet-i Milliye, 14 Eylül 1924, Nu: 1220.
- Hakimiyet-i Milliye, 2 Eylül 1924, Nu: 1209.
- Hakimiyet-i Milliye, 7 Eylül 1924, 1214.
- Hasan Avni?, “Hasbihale Devam”, Son Telgraf, 18 Ağustos 1924, Nu: 63.
- https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d02/c008/tbmm02008044.pdf, Erişim Tarihi: 1 Ekim 2022.
- Hüseyin Cahit, “Dahiliye Vekilinin Nutku”, Tanin, 19 Ağustos 1924, Nu: 664.
- Hüseyin Cahit, “Emniyet ve Asayiş Manevraları”, Tanin, 8 Eylül 1924, Nu: 684.
- Hüseyin Cahit, “Vali Bey’in İzahatı”, Tanin, 10 Eylül 1924, Nu: 686.
- İkdam, 10 Eylül 1924, Nu: 9855.
- İkdam, 11 Eylül 1924, Nu: 9856.
- İkdam, 14 Eylül 1924, Nu: 9859.
- İkdam, 18 Ağustos 1924, Nu: 9832.
- İkdam, 18 Ağustos 1924, Nu: 9832.
- İkdam, 2 Eylül 1924, Nu: 9847.
- İkdam, 3 Eylül 1924, Nu: 9848.
- İkdam, 3 Eylül 1924, Nu: 9848.
- İkdam, 3 Eylül 1924, Nu: 9848.
- İkdam, 31 Temmuz 1924, Nu: 9814.
- İkdam, 5 Eylül 1924, Nu: 9850.
- İkdam, 7 Eylül 1924, Nu: 9852.
- İleri, 1 Eylül 1924, Nu: 2346.
- İleri, 31 Temmuz 1924, Nu: 2314.
- İleri, 7 Eylül 1924, Nu: 2352.
- İleri, 9 Eylül 1924, Nu: 2354.
- İleri, Suphi Nuri, Gazetecilik Hatıralarım, Hazırlayan: İbrahim Özen, Çolpan Yayınları, Ankara 2019.
- İsmail Müştak, “Valinin Gece Manevrası”, Tanin, 9 Eylül 1924, Nu: 685.
- Mehmet Asım, “Raşit Bey’in Hareketi”, Vakit, 11 Eylül 1924, Nu: 2408.
- Necmettin Sadak, “İstanbul’un Başına Gelenler”, Akşam, 8 Eylül 1924, Nu: 2125.
- Necmettin Sadak, “Vali Hakkında Tahkikat Yapılmalıdır!”, Akşam, 9 Eylül 1924, Nu: 2126.
- Necmettin Sadak, “Yine O Mesele” Akşam, 11 Eylül 1924, Nu: 2128.
- Renda, M. Abdülhalik, Günlükler (1920-1950) Yayına Hazırlayanlar: Aytaç Demirci- Sabri Sayarı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2019.
- Sadri Edhem, “İhtilal Oyunu”, Son Telgraf, 7 Eylül 1924, Nu: 83.
- Sadri Ethem, “Garip Bir Mantık”, Son Telgraf, 12 Eylül 1924, Nu: 88.
- Siirt Mebusu Mahmud, “Dahiliye Vekilinin Yeni Beyanatı Münasebetiyle”, Hakimiyet-i Milliye, 15 Eylül 1924, Nu: 1221.
- Son Telgraf, 14 Eylül 1924, Nu: 90.
- Son Telgraf, 6 Eylül 1924, Nu: 82.
- Tanin, 10 Haziran 1924, Nu: 597.
- Tanin, 14 Eylül 1924, Nu: 690.
- Tanin, 18 Ağustos 1924, Nu: 663.
- Tanin, 18 Ağustos 1924, Nu: 663.
- Tanin, 21 Ağustos 1924, Nu: 666.
- Tanin, 7 Eylül 1924, Nu: 683.
- Tevhid-i Efkar, 8 Eylül 1924, Nu: 1151-4179.
- Vakit, 1 Eylül 1924, Nu: 2398.
- Vakit, 5 Eylül 1924, Nu: 2402.
- Vatan, 2 Eylül 1924, Nu: 500.
- Yakup Kadri, “Manevracı Vali”, Cumhuriyet, 13 Eylül 1924, Nu: 127.
- Yeni Alem, 2 Eylül 1924, Nu: 3.
- Yeni Alem, 3 Eylül 1924, Nu: 4.
- Yeni Alem, 3 Eylül 1924, Nu: 4.
- Yunus Nadi, “Asayiş Manevrası”, Cumhuriyet, 8 Eylül 1924, Nu: 122.
- Yunus Nadi, “Hakiki Efendi ile Mülakat”, Cumhuriyet, 18 Ağustos 1924.
- Yunus Nadi, “Hala O Manevra”, Cumhuriyet, 10 Eylül 1924, Nu: 124.
- ISSN: 1011-727X
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 1984
- Yayıncı: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi