Tefsirde Rivayet-Yorum İlişkisi Üzerine Kronolojik Bir Analiz: Garânîk Olayı Örneği

Bu makalede, tefsirde rivâyet-yorum ilişkisi üzerine kronolojik bir analiz yapılmıştır. Söz konusu incelemede örnek olarak seçilen garânîk olayı üzerinde yoğunlaşılarak, bunun âyet yorumuna/tefsire nasıl yansıdığıyla ilgili bir takım sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır. “Garânîk” ifadesi “uzun boyunlu kuğu kuşları” anlamına gelen bir kelimedir. Bu adla anılan olaya göre, Hz. Peygamber (sas) Necm sûresi’ni okuduğu esnada şeytanın müdahalesine maruz kalarak ve istem dışı bir şekilde, “Onlar yüce, uzun boyunlu kuğu kuşlarıdır ve şüphesiz ki onların şefaati umulur.” nitelemesiyle putları övmüştür. Bunun üzerine Hz. Peygamber (sas) durumdan haberdar edilmiş, ardından teselli olarak Hac sûresi 52. âyet indirilmiş ve şeytanın müdahalesi izale edilmiştir. Müslümanların, İslam’ın temel ilkeleriyle çelişen bu eksendeki rivâyetleri kabul etmeleri mümkün değildir. Zaten söz konusu rivâyetler de ulemâ tarafından sahîh ve makbul sayılmamıştır. Bununla beraber müfessirlerin/müelliflerin bir kısmı garânîk konulu rivâyetlerin naklinde, hatta bunu vaki kabul etmekte bir sakınca görmemiştir. Diğer bir kısım müfessirlerin bunu İslâm’a uygun bir şekilde tevil etmeye çalıştığı görülmektedir. Bazı müfessirlerin ise rivâyetleri net bir şekilde reddettiği görülmektedir. Makalede genel anlamda üç kısma ayrılan bu yorumcuların rivâyetler karşısındaki tutumları ve öne sürdükleri fikirler ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bu arada Mukatil b. Süleyman’dan (v. 150/767) günümüze, otuzdan fazla müellifin konuyla ilgili görüşleri ele alınmıştır. Görünen o ki tefsir faaliyetlerinde, -sıhhatsiz olsalar bile- rivâyetleri göz önüne alarak lafızları ona göre yorumlamak temel bir prensip halini almıştır. Buna karşın gerektiği zaman aklî ve naklî delillere dayanarak bu tür rivâyetleri reddetme tavrı, görece çok daha az müfessirin uyguladığı bir yöntemdir.

Anahtar Kelimeler:

Garânîk, kıssa, yorum, rivâyet, tefsir, Hac sûresi, Necm sûresi

A Chronological Analysis on Riwayah-Interpretation Relation in Exegesis: The Qissat al-Gharaniq Example

In this article, a chronological analysis was made on the relationship between riwayah and interpretation in tafsir. Qissat al-Gharaniq was chosen in this study as an example and concentrated on it and tried to reach some conclusions about how it reflects the interpretation/tafsir. “Gharaniq” is a word meaning “long-necked swan birds”. According to the riwayahs mentioned with this name, Noble Prophet (s) was exposed to the devil’s intervention during his qiraah of the surah al-Najm and unintentionally praised their idols and read, “Those are the elevated long-necked swan birds and truly their intercession is dearly hoped!” Upon this incident, the Noble Prophet (s) was informed of the situation and then the 52nd verse of the surah al-Hajj was sent as a consolation to him and thus the devil’s intervention has been imposed. It is not possible for Muslims to accept such riwayahs that contradict the basic principles of Islam. In fact, the aforementioned riwayahs have not been considered authentic and acceptable by ulama/scholars. However, some of the mufassirs/authors did not see any disadvantage in the transfer of the riwayahs about gharaniq, they even believed that the incident really happened. It is also seen that some mufassirs try to evolve in a way that conforms to Islam, while accepting the facts. Some other mufassirs/authors have tried to interpret (ta’vil) this in a way that is appropriate to Islam. It is seen that some mufassirs/authors have clearly rejected these riwayahs. In this article, the interpretations of these mufassirs/authors, which are divided into three sections in general terms, their attitudes towards the riwayahs and the ideas they put forward, are examined in detail. Meantime, In the process extending from Muqatil bin Sulaiman (d. 150/767) to this day, more than thirty authors views are discussed on the subject. Apparently it is inevitable that the riwayahs, even if they are not authentic, affect the interpretation directly or indirectly. The general attitude has been to accept them without criticism or try to interpret them in accordance with Islam. On the contrary -when it is necessarythe rejection of such riwayahs by analyzes based on aqli (rational knowledge) and naqli (revealed knowledge) evidences is a method that is practiced by a much lesser mufassir/author.

Keywords:

Gharaniq, Qissat, Interpretation, Riwayah, Tafsir, Surah al-Hajj, Surah al-Najm,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah İbn Muhammed b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî, Müsned, I-XLV, thk. Şuayb el-Arnaût, Âdil Mürşid v.dğr., Müessesetü’rRisâle, Beyrut, 2001.
el-Âlûsî, Şihâbuddin Mahmud b. Abdillah el-Hüseynî, Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’lKur’âni’l-Azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî, I-XVI, thk. Ali Abdülbârî ‘Atıyye, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1993.
Balbay, Muhammed, Garanik Kıssası ve Oryantalist Yaklaşımlar, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, 2007.
el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mesûd b. Muhammed b. el-Ferrâ, Meâlimu’t-Tenzil fî tefsîri’l-Kur’ân, I-V, thk. Abdürrezzak el-Mehdî, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1998.
el-Beydâvî, el-Kâdî Nâsırüddîn Ebî Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şirazî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl (Tefsîru’l-Beydâvî), I-V, thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî, Dâru İhyâi’t-Türâs, Beyrut, 1997.
el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin, Delâilu’n-Nübüvveti ve Ma’rifetu Ahvâli Sâhibi’ş-Şerîa, I-VII, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1407/1982.
el-Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. ‘Amr b. Abdülhalık b. Hallâd el-Basri, elBahrü’z-Zehhar (Müsnedü’l-Bezzar), I-XVIII, Mektebetü’l-‘Ulûm ve’lHikem, Medine, 1988-2009.
el-Buhârî, Ebû Abdullah İsmail b. İbrahim el-Cu’fî, Sahihu’l-Buhârî, I-IX, thk. Muhammed Züheyr b. Nasır en-Nasır, Dâru Tavki’n-Necât, Beyrut, 2002.
Bursevî, İsmail Hakkı b. Mustafâ el-İstanbûlî el-Hanefî el-Halvetî, Rûhu’lBeyân, I-X, Dâru’l-Fikr, Beyrut, ts. el-Cassâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Râzî, Ahkâmu’l-Kur’ân, I-V, thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1405/1985.
Cerrahoğlu, İsmail, “Garânîk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara, 1996, c. XIII, ss. 361-366.
Cerrahoğlu, İsmail, “Garanik Meselesinin İstismarcıları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1981, c. XXIV, ss. 69-91.
ed-Dârimî, Ebû Muhammed b. Abdillah b. Abdirrahman b. Fadl b. Behrâm b. Abdüssamed, Sünen-ü Dârimî, I-IV, thk. Hasan Selim Esed ed-Dârânî, Dâru’l-Muğnî, Suudi Arabistan, 2000.
Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, Sünen, nşr. Mahmûd Avvâme, Dâru’l-Kıble, Cidde/ Müessesetü’r-Reyyân, Beyrut/ el-Mektebetü’l Mekkiyye, Mekke, 1998.
Ebû Hayyân, Muhammed Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyân Esîrüddin elEndelûsî, el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr, I-X, thk. Sıdkı Muhammed Cemil, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1999.
Ebû Hilâl el-‘Askerî, el-Hasan b. Abdullah, el-Vücûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Osman, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire, 2007.
Ebû’s-Suûd el-İmâdî, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa, İrşâdu’l-Akli’sSelîm ilâ Mezâye’l-Kitabi’l-Kerîm, I-IX, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili: Türkçe Tefsir, I-IX, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul, 1979.
Hamîdullah, Muhammed, İslam Peygamberi, I-II, trc. Salih Tuğ, İmaj, Ankara, 2003.
Hizmetli, Sabri, “Garânik Meselesi Üzerine”, İslami Araştırmalar Dergisi, 1989, c. III, sayı: 2 ss. 69-82.
İbnü’l-Arabî, el-Kâdî Ebû Bekir, Ahkâmu’l-Kur’ân, I-IV, Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut, 1424/2003.
İbn Âşur, Muhammed et-Tâhir et-Tûnusî, Tefsîrü’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, I-XXX, Dâru’t-Tûnusiyye, Tunus, 1984.
İbn ‘Atıyye el-Endelûsî, Ebû Muhammed Abdülhak, el-Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, I-V, thk. Abdüsselam Abdüşşafî Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2000.
İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâlüddin. Keşfü’l-Müşkil min Hadîsi’s-Sahîhayn, I-IV, thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Dâru’l-Vatan, Riyad, ts.
İbnü’l-Cevzî, Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, I-IV, thk. Abrürrezzak el-Mehdî, Dâru’lKitabi’l-Arabî, Beyrut, 1422/2001.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed et-Temîmî er-Râzî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I-X, thk. Es’ad Muhammed Tayyib, Mektebetü Nizâr, Suudi Arabistan, 1998.
İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah el-Bîrî, Tefsîru’lKur’âni’l-Azîz, I-V, thk. Ebû Abdillah Hüseyin b. Ukkâşe/Muhammed b. Mustafa el-Kenz, el-Fâruku’l-Hadîse, Kâhire, 2002.
İbnü’l-Esîr el-Cezerî, Ebû’l-Hasan Ali eş-Şeybânî, el-Kâmil fi’t-Tarîh, I-X, Dâru’l-Kitabi’l-‘Arabî, Beyrut, 1997.
İbn Hacer el-Askalânî, el-Hâfız Ebu’l-Fadl Şihabüddin Ahmed b. Ali, I-XIII, Fethü’l-Bârî alâ Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut, 1379/1959.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî, Sahîhu İbn Hibbân, I-XVIII, thk. Şuayb el-Arnavut, Müessesetü’r-Risale, Beyrut, 1988.
İbn İshâk, Muhammed el-Medenî, Sîretü İbn İshâk, thk. Süheyl Zekkâr, Dârü’lFikr, Beyrut, 1398/1978.
İbnü’l-Kelbî, Ebu’l-Münzîr Hişâm b. Muhammed, Kitâbu’l-Asnâm, thk. Ahmed Zeki Paşa, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kâhire, 2000.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I-VIII, thk. Sami b. Muhammed Selâme, Dâru’t-Taybe, Beyrut, 1999.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Ali el-Ifrîkî, Lisânu’l-Arab, I-XV, Dâru’s-Sâdır, Beyrut, 1992.
İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed el-Hâşimî el-Bağdâdî, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, I-VIII, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1990.
el-Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, I-XX, thk. Ahmed el-Berdûnî/İbrâhin Atfîş, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kâhire, 1964.
el-Makdisî, el-Mutahhar b. Tâhir, el-Bed‘ü ve’t-Târîh, I-VI, Mektebetü’sSekâfeti’d-Dîniyye, Kahire, ts.
el-Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed, Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne, I-X, thk. Mecdî Baslûm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2005.
el-Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, I-VI, thk.
Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdirrahim, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
el-Mevdûdî, Ebû’l-A‘lâ, Tefhîmu’l-Kur’ân, I-VI, trc. Kurul, İnsan Yayınları, İstanbul, 2005.
Mukâtil b. Süleyman, Ebu’l-Hasan İbn Beşîr el-Ezdî el-Belhî, Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, I-V, thk. Abdullah Mahmud Şehâte, Dâru İhyai’t-Türâs, Beyrut, 2001.
Müslim, Ebu’l-Hüseyin b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, Sahîh, I-V, thk. Muhammed Fuâd Abdulbakî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
en-Nesefî, Ebû’l-Berekât Abdullah b. Ahmed, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’tTe’vîl, I-III, thk. Yusuf Ali Bedîvî, Dâru’l-Kelimü’t-Tayyib, Beyrut, 1998.
er-Râzî, Fahrüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer, Mefâtîhu’l-Gayb, I-XXXII, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1998.
es-Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim, Bahru’lUlûm, I-III, y.y., ts.
es-Suyûtî, Ebu’l-Fadl Celâlüddîn, ed-Dürrü’l-Mensûr, I-VIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut, ts.
----------, Lübâbü’l-‘Ukûl fî Esbâbi’n-Nüzul, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali el-Yemenî, Fethu’l-Kadîr, I-VI, Dâru’l-Kelimi’tTayyib, Beyrut, 1992.
et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed İbn Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’lKur’ân, I-XXIV, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 2000.
----------, Târîhü’t-Taberî (Târîhu’r-Rusul ve’l-Mülûk), I-XI, Dâru’t-Türâs, Beyrut, 1387/1967.
et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa es-Sevre, el-Câmiu’s-sahîh (Sünenü Tirmizî), I-V, Şeriketü’l-Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî’l-Halebî, Mısır, 1975.
Yahyâ b. Sellâm b. Ebî Sa’lebe, Tefsîru Yahyâ b. Sellâm, I-II, thk. Hind Şelebî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2004.
Yakût b. Abdullah el-Hamevî, Mu‘cemü’l-Büldan, I-V, nşr. Ferid Abdulaziz elCündî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
ez-Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzak Ebu’l-Feyz Murtazâ, Tâcu’l-Arûs, I-XL, Dâru’l-Hidâye, Beyrut, ts.
ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâfu an Hakâıkı Gavâmıdı’tTenzîl, I-IV, Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut, 1407/1985.