Adana Müzesi'ndeki Haçkarlar

Bizans sanatında Ermenilere özgü haçkarlar özel bir yere sahiptir. 4. yüzyıldan itibaren görülen ve günümüzde de üretilmeye devam eden haçkarlar birçok işleve sahiptir. Genellikle koruyucu amaçlı dinî yapıların cephelerinde, avlu duvarlarında yer almışlar, mezar taşı ya da önemli olay ve kişilerin anısına yapılmışlardır. Haçkarlar üzerindeki haç genellikle hayat ağacı olarak tasvir edilmiştir. Hayat ağacı haçın dikey kolunun altından iki yana doğru gelişen palmet/palmiye yaprakları vardır. Haç Golgota sembolü basamaklı bir kaide ya da bereket sembolü rozet üzerinde yer alır. Bu çalışmada Adana Müzesi’nde bulunan mermerden dört haçkar ele alınmıştır. Süsleme programının motif ve üslup özellikleri 11.-13. yüzyıl arasında yapıldıklarını göstermektedir. Bölgedeki az sayıda in situ haçkarlara bakılarak Adana Müzesi’ndeki haçkarların da kale, kilise ve şapellerde kullanıldıkları söylenebilir. 11.-13. yüzyıllardaki haçkarların üzerindeki motifler ve üslup özellikleri Anadolu Selçuklu süsleme programıyla benzerdir. Bunun sebebi Selçuklu yapılarında da çalışan Ermeni ustaların eserlerinde Selçuklu bitkisel ve geometrik unsurlarına yer verişleri ve bazı eklemeler yaparak yorumlamalarıdır. Bu etkileşim Adana Müzesi’ndeki haçkarlarda bitkisel bezemelerde ve sonsuzluk prensibiyle tasarlanan geometrik bezemelerde sembolik anlamlarıyla birlikte izlenebilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Haçkar, Hristiyanlık, Ermeni sanatı, Anadolu Selçuklu, Kilikya-Adana Müzesi

Khachkars in Adana Museum

The khachkars, peculiar to Armenians, have a significant place in Byzantine art. The khachkars, which can be seen since the 4th century and are still produced today, have many functions. They were usually used for protection on the facades and the courtyard walls of religious buildings and were also designed as tombstones or in memory of important events and people. The cross on the khachkar is often depicted as the Tree of Life. Below the vertical arm of the cross, palmette/ palm leaves develop sideways. The cross is located on a stepped pedestal symbolising Golgotha or on a rosette symbolising abundance. There are four marble khachkars in Adana Museum. According to the motif and stylistic features of the decoration program, they are produced between the 11th and 13th centuries. Taking into consideration the few in situ khachkars in the region, it can be said that khachkars in Adana Museum were also used in castles, churches and chapels. The motifs and stylistic features of the khachkars of the 11th-13th centuries are similar to the Anatolian Seljuk decoration program. The reason for this is that the Armenian craftsmen, who also worked in the building of Seljuk structures, included floral and geometric elements of Seljuks in their works and interpreted them with some additions. This interaction is observable in the floral decorations and the geometric decorations designed with the principle of infinity, together with their symbolic meanings on the khachkars in the Adana Museum.

Keywords:

Khachkars, Armenian Art, Anatolian Seljuk, Cilicia-Adana Museum,

PDF

___

Asarian, Levon. “Die Kunst der Armenischen Kreuzsteine”. Armenien. Wiederentdeckung einer Alten Kulturlandschaft, Museum Bochum und das Institut für Armenische Studien. Bochum, Tübingen: Wasmuth Verlag, 1995, 109-113. google scholar
Ayçiçek, Ayşe. “Kilikya Ermeni Baronluğunun Ortaçağ Anadolu Tarihindeki Yeri Üzerine”. Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi 1 (2018): 61-82. google scholar
Aydın, Ayşe. “Anadolu’daki Hayat Ağacı Motifli Eserlere Yeni Bir Örnek: Mersin-Öküzlü Kuzey Kilisesi Paye Başlığı”. Ortaçağ Anadolusu’nda Sanat ve Sembolizm. Ed. Ayşe Bekmez, Gülsen Baş. İstanbul: Kriter Yayınevi, 2022, 1-26. google scholar
Bayram, Fahriye “Haç Kültü ve Tao Klarceti Bölgesinde Haç Motifleri”. Lycus 4 (2021): 89-162. google scholar
Biedermann, Hans. Knaurs Lexikon der Symbole. Ausburg: Area Verlag, 2000. google scholar
Çoruhlu, Yaşar. “Türk Sanatı’nın Ermeni Sanatı’na Etkileri”. Türk Dünyası Araştırmaları 122 (2019): 313-350. google scholar
Dagron, Gilbert ve Denis Feissel. Inscriptions de Cilicie. Paris: De Boccard, 1987. google scholar
Der Nersessian, Sirarpie. Armenian Art. Londra: Thames and Hudson, 1978. google scholar
Donabedian, Patrick. “Le Khatchkar, un art Emblematique de la Specificite Armenienne”. L’Eglise Armenienne Entre Grecs et Latins, fin XIe - milieu XVe siecle. Ed. Isabelle Auge et Gerard Dedeyan. Paris: Geuthner, 2009, 151-168. google scholar
Donabedian, Patrick. “Small Mural Khachkars in Medieval Armenian Communities of Crimea, Galicia, Podolia, and Bessarabia”. Ha menci Mi:nc CxodoM i 3axodoM. On the borderline between the East and the West. Materials of the International Conference Dedicated to the 90th Anniversary of Yaroslav Dashkevych, Lviv/Lvov, 2018, 324-335. google scholar
Donabedian, Patrick. “Specificite Typologique des Khatchkars Diasporiques: Les Petites Plaques â Croix Murales”. Armenia Between Byzantium and the Orient. Celebrating the Memory of Karen Yuzbashyan (1927-2009). Leyde/Boston: Brill, 2020, 307-444. google scholar
Elbern, H. Victor. Der Eucharistische Kelch im Frühen Mittelalter. Teil II: Ikonographie und Symbolik. Berlin: Deutscher Verein für Kunstwissenschaft, 1964. google scholar
Eriş Kızgın, Eda. “Van Yedikilise Manastırı (Varagavank) Saint Croix Kilisesi Haçkar Örnekleri”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 40 (2018): 319-348. google scholar
Evans, Helen C. ve William D. Wixom. The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261. New York: Metropolitan Museum of Art, 1997. google scholar
Füglister, Robert L. Das lebende Kreuz; Ikonographisch-ikonologische Untersuchung der Herkunft undEntwicklung einer spatmittelalterlichen Bildidee und ihrer Verwurzelung im Wort. Einsiedeln: Benziger Verlag, 1967. google scholar
Grabar, Andre. Sculptures byzantines du Moyen Âge II (XIe-XIVe siecle). Paris: Picard, 1976. google scholar
Hançer, Elmon. “Kilikya Ermeni Devleti ve Prenslik Başkenti Anavarza”. Anazarbos & Anavarza 2. Ed. F. Fatih Gülşen. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2021, 145-162. google scholar
Hofmann, Tessa. Armenien, Georgien: Zwischen Ararat und Kaukasus [Armenia, Georgia: Between Ararat and Caucasus]. Leer: Mundo-Verlag, 1990. google scholar
Ieni, Giulio. “Die Darstellende Künste und die Chatschkare”. Die Armenier. Brücke Zwischen Abendland und Orient. Ed. Adriano Alpago-Novello. Stuttgart-Zürich: Belser Verlag, 1986, 225-261. google scholar
Kadiroğlu, Mine. “Ermeni Haçtaşları ile Anadolu-Asya ilişkileri Üzerine Bir Deneme”. Sanatta Anadolu Asya Ilişkilen-Prof. Dr. Beyhan Karamağaralıya Armağan. Ed. Turgay Yazar. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2006, 223-235. google scholar
van Loo, Katharina. “Zur Ikonographie des Armenischen Kreuzsteines”. Armenien. Wiederentdeckung einer alten Kulturlandschaft, Museum Bochum und das Institut für Armenische Studien. Bochum, Tübingen: Wasmuth Verlag, 1995, 115-118. google scholar
Lücke, Ursula M. Kreuzstein und Reliquienschrein. Zur Ikonographie Christlicher Steinmetz-und Edelmetallarbeiten im ‘Nahen Osten’ und Termen Europa’. Lüneburg: Fakultat Kulturwissenschaften der Leuphana Universitat, 2014. google scholar
Marr, Nikolay. Ahu: iKrıı.iicnaa ucmoprn ropoda u pacKonKu Ha Mecme ropodu^a, (Ani. Knizhnaia istoriia goroda i raskopki na meste gorodischa. Ani. Bookish Historyof the Town and the Excavations on the Site). Moskova/Leningrad: State Social-Economical Publication, 1934. google scholar
Mülayim, Selçuk. “Selçuklu Palmet Motiflerinin Tipolojisi”. Anadolu (Anatolia) 20 (1976): 141153. google scholar
Mülayim, Selçuk. Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982. google scholar
Nersessian, Vrej. Treasures from the Ark. 1700 Years of Armenian Christian Art (Los Angeles: J. Paul Getty Museum, 2001. google scholar
Okuyucu Yılmaz, Demet. “Abrenk Manastırı Haçkarları”. 24. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Yayınları, 2021, 474-492. google scholar
Özkul, Kifayet. “Anadolu Selçuklu Dönemi Taş İşlemeciliğinde Hayat Ağacı Motifi”. 4. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi. Yalova: Doğuhan Yayıncılık, 2019, 235-242. google scholar
Petrosyan, Hamlet L. “Symbols of Armenian Identity: The Khachkar or Cross-Stone”. Armenian Folk Arts, Culture and Identity. Ed. Levon Abrahamian, Nancy Sweezy ve Sam Sweezy. Bloomington: Indiana University Press, 2001, 60-70. google scholar
Petrosyan, Hamlet L. “Medieval Armenian Sculpture and the Khachkar (Stone Cross)”. Armenia. Imprints of a Civilization. Ed. Gabriella Uluhogian, Boghos Levon Zekiyan ve Vartan Karapetian. Milano: Skira, 2011, 69-75. google scholar
Petrosyan, Hamlet L. “Khachkar”. Historical and Cultural Heritage of Armenia. Ed. Khachik Harutyunyan. Erivan: Scientific Research Center of Historical and Cultural Heritage SNCO, 2022, 57-63. google scholar
Piana, Mathias. “The Castle of Silifke a Neglected Hospitaller fortification in Cilicia”. Castelos das Ordens Militares. Lisboa: IEM-Instituto de Estudos Medievais/Câmara Municipal de Castelo de Vide, 2014, 227-251. google scholar
Preuschen, Erwin. Die Apokryphen Gnostischen Adamschriften. Giessen: J. Ricker’sche Verlagsbuchhandlung, 1900. google scholar
Redgate, Anne Elizabeth. The Armenians (The Peoples of Europe Series). Oxford: Blackwell Publishers, 1988. google scholar
Rogers, Michael. “The Tombstones of Ahlat and Later Mediaeval Armenian Khachkars, Interrelations and Interactions (Ahlat Mezartaşları ve Geç Ortaçağ’da Kaçkarlar: İlişkiler ve Etkileşimler”. Uluslararası “Sanatta Etkileşim” Sempozyumu, 25-27 Kasım, Bildiriler. Ankara: İş Bankası Yayınları, 2000, 206-209. google scholar
Sağır, Güner. “Kars’ta Ortaçağ’a Ait Bir Ermeni Manastırı: Karmirvank (Çoban Kilise)”. History Studies 10 (2018): 207-237. google scholar
Savaş, Fulya ve S. Sibel Sevim. “Endüstriyel Duvar Kaplamaları Seramiklerinde Selçuklu Geometrisinin Kullanımı”. İdil Sanat ve Dil Dergisi 80 (2021): 601-618. google scholar
SKXâpou-Maupo8i3'q, Map^a. (Sklavou-Mavroeidi, Maria). rkvnm tou BuZavTivov Movoeiov AOnvrnv. KaTâAoYoç, (Glypta tou Byzantinoü Mouseou Athenon: katalogos) Aö^va: T.A.n.A, 1999. google scholar
Sözlü, Halil ve Lale Yılmaz. “Mersin Toroslar’da Çandır Kalesi”. Art-Sanat Dergisi 13 (2020): 361-385. https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.13.0015 google scholar
Tay, Lokman. “Orta Çağ Taş İşçiliğinde Palmet Motifi: Kayseri Örneği”. Zeitschrift für die Welt der Türken 2, 3 (2010): 279-291. google scholar
Thierry, Jean-Michel. Armenian Art. New York: Harry N Abrams Inc, 1989. google scholar
Thierry, Jean-Michel ve Donabedian Patrick. Les Arts Armeniens. Paris: Editions Mazenod, 1987. google scholar
Thierry, Jean-Michel. Armenische Kunst. Freiburg, Basel, Wien: Herder Verlag, 1988. google scholar
Thierry, Nicole ve Jean-Michel Thierry. L’eglise Saint-Gregoire de Tigran Honenc’ a Ani (1215). Paris: Peeters, 1993. google scholar
Vaccaro, Luciano ve Boghos Levon Zekiyan. Storia Religiosa dell’Armenia. Milano: Centro Ambrosiano, 2010. google scholar
Values, Jewish. Israel Pocket Library. Kudüs: Keter Publishing House, 1974. google scholar
Vardanesova, Tatyana V Kul tura khachkarov Aragatsotna i Kotaika 9-17 vv. (The Culture of Aragatsotn and Kotayak Khachkars in 9-17th Centuries). Erivan: Erivan Devlet Üniversitesi Yayınları, 2016. google scholar