Perge Güney Bazilika Çeşmesi Işığında Erken Bizans Dönemi Kilise Çeşmeleri*

Bizans Dönemi’nde su, kutsal metinlere dayanılarak sonsuz yaşamın ve ilahi dirilişin kaynağı, kutsanma ve günahlardan arınmanın sembolü olarak görülmektedir. Hristiyan inancının suya atfettiği bu kutsallık, litürjik ve şifa amaçlı kullanımlar için önemli bir ritüel ihtiyacının doğmasına sebep olmuştur. Bu ihtiyaçların giderilmesi amacıyla Erken Hristiyanlık Dönemi’nden itibaren suyla ilgili yapılar ve gereçler oluşturulmuştur. Bu yapılardan biri de özellikle kiliselerin atriumlarındaki cemaatin ve ruhban sınıfının naosa girmeden önce avluda ellerini ve ayaklarını yıkadıkları liturjik işlevli çeşmelerdir. Son yıllarda yürütülen arkeolojik kazı çalışmaları sayesinde bilinen Erken Bizans Dönemi kiliselerinin sayısı artmıştır. Ancak kiliselerdeki çeşmelerin işlevleri, mimari özellikleri ve adlandırmasıyla ilgili cevaplanmayı bekleyen pek çok soru bulunmaktadır. Bu sebeple makalede, abdest alma amacıyla kullanılan çeşmelerin yapısal ayrımları, Erken Bizans Dönemi’nde hangi adlandırmalara sahip oldukları, dönem kronikleri ve kroniklerde geçen terimler üzerinden tartışılmıştır. Ayrıca Perge Güney Bazilikası atriumunda yer alan çeşme, mimari özellikleri bakımından ilk kez tanıtılarak, bu çeşmeyle analoji kurulabilen Anadolu ve Anadolu dışındaki kiliselerde bulunan çeşme örnekleriyle birlikte bütüncül olarak ele alınmıştır. Makalenin sonunda dinî nitelikli çeşmelerin niçin ağırlıklı olarak piskoposluk yerleşimlerindeki kiliselerde bulunduğuna dair cevaplara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Erken Bizans Dönemi, Çeşme, Krene, Abdest, Perge Güney Bazilikası

Early Byzantine Period Church Fountains in the Light of the Southern Basilica Fountain in Perge

Water was viewed as the source of everlasting life and divine resurrection throughout the Byzantine period, as a sign of sanctification and purification from sins, according to sacred texts. The Christian faith’s sanctification of water has resulted in specific ceremonial requirements in terms of liturgical and therapeutic applications. These requirements were met in the Early Christian Era by creating/constructing water structures and equipment. The liturgical fountains are one of thesestructures, where the congregation and clergy, particularly in the atriums of the churches, bathed their hands and feet in the courtyard before entering the naos. Archaeological surveys in recent years have revealed an escalating number of Early Byzantine Period churches, adding to our prior knowledge. Nonetheless, many concerns remain unanswered regarding the purpose, architectural aspects, and nomenclature of church fountains. As a result, in this article, the subject of naming the fountains of the Early Byzantine Era is examined by employing terms from the period’s chronicles, and the structural characteristics of the fountains used for ablution are indicated. Moreover, the fountain in the atrium of the Perge South Basilica is introduced with its architectural features, and it is examined comprehensively by utilizing examples of fountains found in churches within and beyond Anatolia, which could be compared to the fountain in question. The article concludes with explanations as to why religious fountains are primarily found in churches in episcopal territories.

Keywords:

Early Byzantine Period, Fountain, Krene, Ablution, Southern Basilica of Perge,

PDF

___

Aydin, Ayşe. “Side Müzesi’ndeki Sigma Formlu Tabla.” Adalya XIV (2011): 315-326. google scholar
Aydin, Ayşe. “Silifke Müzesi’nden Figürlü Bir Duvar Nişi Bloğu.” Olba XX (2012): 397-426. google scholar
Baronio, Paolo. “Note per la Ricostruzione del Portico a Sigma Della Basilica Episcopale di Parthicopolis.” Thiasos: Rivista di Archeologia e Architettura Antica 9/1 (2020): 21-44. google scholar
Bogdanovic, Jelena. “The Phiale as a Spatial Icon in the Byzantine Cultural Sphere,” Holy Water in the Hierotopy and Iconography of The Christian World, 373-392. Moskova: Theoria, 2017. google scholar
Bouras, Laskarina. “Some Observations on the Grand Lavra Phiale at Mount Athos and its Bronze Strobilion.” dehnov inç.\'pıarıaviK/jçAp/aıoXoYiK^çEtaıpmaç 8 (1976): 85-96. google scholar
Broilo, Federica A. “Cleanses the Sins with the Water of the Pure-Flowing Font: Fountains for Ablutions in the Byzantine Constantinopolitan Context.” Revue des Etudes Sud-Est Europeennes, 47 (2009): 5-24. google scholar
Calder, William Moir. “Studies in Early Christian Epigraphy.” The Journal of Roman Studies, 10 (1920): 42-59. google scholar
Caraher, William R. “Church, Society, and the Sacred in Early Christian Greece.” Doktora Tezi, Ohio Eyalet Üniversitesi, 2003. google scholar
Chakovskaya, Lidia. “Water in the Jerusalem Temple and in Ancient Synagogues,” Holy Water in The Hierotopy and Iconography of The Christian World, 65-67. Moskova: Theoria, 2017. google scholar
Cole, Susan. “The Uses of Water in Ancient Greek Sanctuaries,” Early Greek Cult Practice, 161165. Stokholm: Svenska Institutet i Athen, 1988. google scholar
Doğan, Sema. “Mimari Plastik Buluntular: Liturjik Kuruluşlar ve Mekanlar ile İlişkisi,” Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları 1989-2009, 301-328. İstanbul: Homer, 2018. google scholar
Eusebius, Ecclesiastical History, Books VI-X. Çev. John Ernest Leonard Oulton. Harvard: Harvard Üniversitesi Yayınları, 1989. google scholar
Frier, Bruce W. The Codex of Justinian Vol. 1: A New Annotated Translation, With Parallel Latin and Greek Text. Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları, 2016. google scholar
Heraclea Archaeology. “The City Fountain.” Erişim 5 Mart 2023. https://heraclea.archaeology.mk/#/ object/9 google scholar
Hesychii Alexandrini, Hesychii Alexandrini Lexicon. Çev. Mauricius Schmidt. Sumptibus H. Dufftii, 1867. google scholar
Hoddinott, Ralph Field. Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia: a Study of the Origins and the Initial Development of East Christian Art. Londra: Macmillan, 1963. google scholar
Işıklıkaya-Laubscher, Işıl Rabia. “Perge Mozaik Atölyeleri ve Akdeniz Havzası Mozaik Ekolleri İçerisindeki Yeri,” Adalya XIX (2016): 165-228. google scholar
Kamash, Zena. “Water Supply and Management in the Near East 63 BC-AD 636, Vols. I-II.” Doktora Tezi, Oxford Üniversitesi, 2006. google scholar
Kara, Onur ve Mustafa Demirel. “Perge 2015 Yılı Kazıları.” Anmed Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri 14 (2016): 338-348. google scholar
Kara, Onur. “Perge Antik Kenti Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) Dönemi “A Kilisesi” Üzerine Notlar.” Arteoloji Dergisi 1/2 (2022): 73-93. google scholar
Karagiorgou, Olga. “Demetrias and Thebes: the Fortunes and Misfortunes of Two Thessalian Port Cities.” Recent Research in Late-Antique Urbanism, Journal of Roman Archaeology-Supplementary Series 42 (2001): 182-216. google scholar
Krautheimer, Richard. “The Transept in Early Christian Basilika,” Studies in Early Christian, Medieval and Renaisance Art, 59-68. New York: New York Üniversitesi Yayınları, 1969. google scholar
Krautheimer, Richard. Early Christian and Byzantine Architecture. Londra: Pelican Press, 1965. google scholar
Lavan, Luke. “The Political Topography of the Late Antique City: Activity Spaces in Practise,” Late Antique Archaeology 1, Theory and Practice in Late Antique Archaeology, 314-337. Leiden/ Boston: Brill, 2003. google scholar
Lavan, Luke. Public Space in the Late Antique City 1-2 vols, Leiden/Boston: Brill, 2020. google scholar
Lemerle, Paul. Philippes et la Macedoine Orientale a L’epoque Chretienne et Byzantine. Paris: E. de Boccard, 1945. google scholar
Mabeyinci Pavlos, Ayasofya’nın Betimi. Çev. Sami Rıfat. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2018. google scholar Mailis, Athanassios. The Annexes at the Early Christian Basilicas of Greece (4th-6th c.): Architecture and Function. BAR Publishing, 2011. google scholar
Mango, Cyril. The Art of the Byzantine Empire 312-1453: Sources and Documents. Toronto: Toronto Üniversitesi Yayınları, 1986. google scholar
Martelius, Johan. “Sinan’s Ablution Fountains,” Fountains and Water Culture in Byzantium, 324340. Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları, 2016. google scholar
Mathews, Thomas Francis. The Early Churches of Constantinople Architecture and Liturgy. Pennsylvania: Pennsylvania Eyalet Üniversitesi Yayınları, 1970. google scholar
Merkelbach, Reinhold ve Josef Stauber. Steinepigramme aus dem Griechischen Osten, Bd. I, Die Westkuste Kleinasiens von Knidos bis Ilion, Stuttgart-Leipzig: B.G. Teubner, 1998. google scholar
Mihajlovski, Robert. “Justinijanovata Episkopska Fontana vo Heraclea Lyncestis-Justinianic Episcopal Fountain in Heraclea Lyncestis.” Macedoniae Acta Archaeologica 20, (2011): 405-420. google scholar
Millet, Gabriel. “Recherches au Mont-Athos.” III. Bulletin de Correspondance Hellenique, 29/1, (1905): 105-141. google scholar
Mimaroğlu, Sinan ve Elif Karabacak. “Ephesos Aziz Yuhanna Kilisesi’nden Phiale Örnekleri.” Sanat Tarihi Dergisi 30/1, (2021): 661-677. google scholar
Orlandos, Anastasios K. H ^uÂoaTeyoç naÂaıoxpıo"aaviKtf flamAutf Ttfç ysaoyeıaKÇ; AeKÖvnçI. Atina: Atina Arkeoloji Derneği, 1952. google scholar
Ousterhout, Robert G. Eastern Medieval Architecture: The Building Traditions of Byzantium and Neighboring Lands. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 2019. google scholar
Öztaşkın, Gökçen Kurtuluş. “Olympos Antik Kenti Episkopeion Yapı Topluluğu.” Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, 2013. google scholar
Öztaşkın, Gökçen Kurtuluş. “Olympos Kenti Episkopeion Yapı Topluluğu.” Olympos I: 2000-2014 Araştırma Sonuçları. (ASMS 2), 49-78. İstanbul: Akmed, 2017. google scholar
Öztaşkın, Gökçen Kurtuluş. “Erken Bizans Dönemi Mimarisinde Az Bilinen Bir Düzenleme: Thalassidionlar.” Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18/01 (2020): 300-313. google scholar
Perge2018. “Kilise.” Erişim 1 Mart 2023. https://perge2018.aktob.org.tr/gallery-item/kilise google scholar
Perge2018. “Latrina Güneyi.” Erişim 1 Mart 2023. https://perge2018.aktob.org.tr/gallery-item/ latrina-guneyi/ google scholar
Petrova, Svetla. “On Early Christianity and Early Christian Basilicas of Parthicopolis.” Studisull’Oriente Cristiano 16/1 (2012): 93-139. google scholar
Petrova, Svetla. “The Early Christian Basilicas in the Urbanplanning of Parthicopolis.” Nis and Byzantium: the Collection of Scientific Works 8 (2015): 161-184. google scholar
Pitarakis, Brigitte. “Işık, Su ve Acaibü’l Mahlukat: Doğaüstü Şifa Güçleri,” Hayat Kısa Sanat Uzun Bizans ta Şifa Sanatı, 42-63. İstanbul: Pera Müzesi, 2015. google scholar
Pitarakis, Brigitte, “Bizans’ta Şifa Pınarları.” Z Dergisi 2 (Güz 2017): 91-93. google scholar
Ramsay, William Mitchell. “The Epitaph of M. Julius Eugenius, Bishop of Laodicea.” The Expositor Seventh Series 9/1 (1910): 51-55. google scholar
Schaff, Philip. Theodoret, Jerome, Gennadius, Rufinus: Historical Writings. New York: Christian Literature Publishing, 1892. google scholar
Snively, Carolyn Sue. “The Early Chrıstian Basilicas of Stobi: A Study of Form, Function, and Location.” Doktora Tezi, Austin Texas Üniversitesi, 1979. google scholar
Soydan, Ersoy. “İstanbul Ayazmaları ve Bir İnanç Merkezine Dönüşen Meryem Ana Ayazması.” Uluslararası İstanbul Tarihi Yarımada Sempozyumu, 2013 (2014): 645-651. google scholar
Stankovic, Nebojsa. “At the threshold of the Heavens: The Narthex and Adjacent Spaces in Middle Byzantine Churches of Mount Athos (10 th-11 th centuries)-Architecture, Function, and Meaning.” Doktora tezi, Princeton Üniversitesi, 2017. google scholar
Stephenson, Paul ve Ragnar Hedlund. “Monumental Waterworks in Late Antique Constantinople,” Fountains and Water Culture in Byzantium, 36-54. Cambridge Üniversitesi Yayınları, 2016. google scholar
Şimşek, Celal. Laodikeia (Laodicea ad Lycum) Laodikeia Çalışmaları 2. İstanbul: Ege Yayınları, 2013. google scholar
Şimşek, Celal. Laodikeia Kilisesi, Lykos Vadisinde Hıristiyanlık. Denizli: Denizli Belediyesi Kültür Yayınları, 2015. google scholar
Teteriatnikov, Natalia B. The Liturgical Planning of Byzantine Churches in Cappadocia. (Orientalia Christiana Analecta). Roma: Pontificio Istituto Orientale, 1996. google scholar
Tölle-Kastenbein, Renate. “Der Begriff Krene.” Archaologischer Anzeiger (1985): 451- 470. google scholar
Tölle-Kastenbein, Renate. Antike Wasserkultur. Münih: C. H. Beck, 1990. google scholar
Uzun, Mehmet Cihangir. “Güney ve Güneybatı Anadolu’daki Geç Antik Çağ/Erken Bizans Dönemi Çeşmeleri.” Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, 2022. google scholar
Uzunoğlu, Hüseyin. “Epigrafık Belgeler Işığında Güney ve Güney Batı Anadolu’da Su ve Su Yapıları.” Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2018. google scholar
Van Den Hoek, Annewies ve John J. Herrmann. “Paulinus of Nola, Courtyards, and Canthari.” Harvard Theological Review 93/3 (2000): 173-219. google scholar
Van Millingen, Alexander, Byzantine Churches in Constantinople: Their History and Architecture. Londra: Macmillan and Company Limited, 1912. google scholar
Weber, G. “Basilika und Baptisterium in Gül-Bagtsche (Bei Vurla).” Byzantinische Zeitschrift 10/2 (1901): 568-573. google scholar
Wiplinger, Gilbert. “Ephesos Bizans Dönemi Su Yolları,” Bizans Döneminde Ephesos, 95-114. İstanbul: Ege Yayınları, 2011. google scholar
Wiseman, James. “Stobi in Yugoslavian Macedonia: Archaeological Excavations and Research, 1977-78.” Journal of FieldArchaeology 5/4 (1978): 391-429. google scholar
Yazıcı, Selda Uygun. “Geç Antik Çağ ve Erken Hıristiyanlık Dünyasında Dinsel Su inanışları.” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 8/16 (2018): 21-31. google scholar
Yegül, Fikret. The Bath-Gymnasium Complex atSardis. Harvard Üniversitesi Yayınları, 1986. google scholar
Zachos, Konstantinos L. An Archaeological Guide to Nicopolis: Rambling Through the Historical, Sacred, and Civic Landscape. Athens: Scientific Committee of Nicopolis, 2015 google scholar