19. Yüzyılda Osmanlı Saray Kadınlarının İnşa Ettirdiği Külliyelerin İstanbul Kent Dokusuna Katkılarının Değerlendirilmesi

19. yüzyıl İstanbul’un kent dokusu açısından en büyük değişim yaşadığı asırdır. Reform hareketlerinin yoğunluk kazandığı bu dönemde devletin merkez teşkilatının batılı tarzda yeniden düzenlenmesi yanında şehircilik faaliyetleri açısından da birçok yeni uygulama yapılmıştır. 1855’ten sonra belediyelerin kurulması ile birlikte şehir planında önemli değişikliklerin yapılması, yerleşim alanlarının ve inşa faaliyetlerinin düzenlenmesi için ebniye nizannamelerinin hazırlanması bu dönemde meydana gelen önemli gelişmelerdir. Toplumsal hayatın her alanını etkileyen bu süreçte, Osmanlı saray kadınları baskın bir figür olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek şahsi birikimleri gerekse de devlet desteği ile inşa ve tamir ettirdikleri sosyal, askeri ve sivil yapılarla İstanbul şehir dokusunda kalıcı izler bırakmışlardır. Modern şehircilik kavramının Osmanlı bayındırlık faaliyetlerine yeni bir yön verdiği 19. yüzyılda saray kadınlarının İstanbul’un silüetine damgasını vuran eserlere giderek artan bir ivme ile isimlerini verdikleri görülmektedir. Bu makalede saray kadınlarının inşa ettirdikleri Şah Sultan Külliyesi (1800), Nakşidil Vâlide Sultan Külliyesi (1818), Bezmiâlem Gurebâ-yı Müslimîn Hastanesi Külliyesi (1845), Bâlâ Süleyman Ağa Külliyesi (1863) ve Aksaray Vâlide Sultan Külliyesi (1871) ele alınmıştır. Araştırmada söz konusu yapılar konumları ve yapısal özellikleri ile dönem haritaları üzerinde incelenmiştir

Complexes Built the Women of the Ottoman Court in the 19th century, an Evaluation of their Contribution to Istanbul’s Urban Texture

The 19th century was the century in which the urban fabric of Istanbul underwent its biggest transformation. During this period when the reform movement gained momentum, the state carried out a Western-style restructuring and introduced many new city planning regulations. Among the important developments that took place in this period after municipalities were established in 1855 were significant changes to the city plan and the building regulations put in place to facilitate and coordinate the residential areas and constructions. This process affected all spheres of society and the women of the Ottoman court emerged as commanding figures. These women left their mark on Istanbul’s urban fabric thanks to the constructions and repair of social, military, and secular architecture which they brought about either using personal savings or state funding. Modern city planning gave Ottoman construction projects a new direction, it is evident that the numbers of buildings named after and funded by the women of the Ottoman court in the 19th century gathered momentum, and these structures have left their mark on Istanbul’s skyline. This article deals with the edifices built by ladies of the Ottoman court, namely the Şah Sultan Complex (1800), the Nakşidil Valide Sultan Complex (1818), the Bezmiâlem Gurebâ Müslimîn Hospital Complex (1845), the Bâlâ Süleyman Ağa Complex (1863) and the Aksaray Valide Sultan Complex (1871). These buildings have been studiedtheir location and structural features and they were examined on contemporary maps.

PDF

___

Alman Mavileri: 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları. 3. Cilt. Haz. İrfan Dağdelen. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Yayınları, 2006.
Ahmed Efendi. Ruznâme. Haz. V. Sema Arıkan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
Ahmed Lütfi Efendi. Vak’anüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi. 9. Cilt. Yay. Münir Aktepe. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1984.
Ahmed Lütfi Efendi. Vak’a-nüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi. 10. Cilt. Haz. Münir Aktepe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
Ahmed Lütfi Efendi. Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi. 6-7-8. Cilt. Haz. Yücel Demirel. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1999.
Ahunbay, Zeynep. “Eyüp’teki Osmanlı Eğitim Yapıları ve Korunmalarıyla İlgili Öneriler”, IV. Tarihi ve Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu. İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları 2000, 132-141.
Ak, Mahmut. “Vakıf Kurucusu Bir Hanım: Mihrimah Sultan” Vakıflar Dergisi: Vakıf Medeniyeti Yılı Özel Sayısı (2006): 80-87.
Akçıl Harmankaya N. Çiçek. Mimar Sinan Camilerinde Sembolizm. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2018.
Aksoy, Özgönül. “Osmanlı Devri Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir Deneme.” Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 1968.
Akkan, Tülay. “Mimar Sinan’in Saraylı Kadınlar İçin Yapmış Olduğu Eserler ve Bu Eserlerin Mimari Özellikleri.” Yüksek Lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2009.
Akyıldız, Ali. Haremin Padişahı Valide Sultan Harem’de Hayat ve Teşkilat. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
Amics, Edmondo De. İstanbul (Constantinopoli), Çev. Sevinç Tezcan Yanar. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2009.
Ayverdi, Ekrem Hakkı. Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri Şehrin İskânı ve Nüfusu. Ankara: Vakıf Umum Müdürlüğü Yayınları, 1958.
Ayverdi, Ekrem Hakkı. XIX. Asırda İstanbul Haritası. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği Yayınları, 1958.
Bates, Ülkü. “Women as Patron of Architecture in Turkey”. Women in Muslim World. Ed. Lois Back and Nikki Keddie. Cambridge: Harvard University Press, 1978, 243-260.
Batur, Afife. “Bezmiâlem Gurebâ-yı Müslimîn Hastahanesi Ek Yapıları Mimar Kemaleddin Bey Tasarımları”, 2010 Vakıf Medeniyeti İstanbul Yılı ve Vakıflar Haftası Etkinlikleri. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011, 118-122.
Bozkurt, Tolga. “Osmanlı Mimarisinde Hanım Sultan Camileri”, Din ve Hayat 48 (2013): 48-51.
Cantay, Gönül. “XIX. Yüzyılda Kurumsallaşma ve Hastahaneler- I”, Fatih Sultan Mehmet İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 1 (2013): 108-126.
Cantay, Gönül. Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2002. Çaylak 55. 16 Eylül 1292 [28 Eylül 1876], 3.
Çelik, Zeynep. 19.Yüzyılda Osmanlı Başkenti ve Değişen İstanbul. Çev. Selim Deringil. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
Çelik, Zeynep. The Remarking of Istanbul Potrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. London Berkley CA: University of California Press, 1993.
Çıkla Bölükbaşı, Ayşe. “Erken Osmanlı Devleti’nde Kadınların Mimari Alandaki Hamiliği (1299- 1512)”, Sanat Tarihi Yıllığı 19 (2007): 73-90.
Delibaş, Nurullah. Kitâbelerin Kitabı Fatih. Çev. Mehmet Samsakçı ve Murat Ali Karavelioğlu. İstanbul: Fatih Belediyesi Yayınları, 2016.
Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, 1. Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1995.
Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, 3. Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1995.
Erzen, J. Nejat. Mimar Sinan Estetik Bir Analiz. Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yayınları, 1996.
Eyice, Semavi. “Eyüp’de Zal Mahmud Paşa Camii,” V. Tarihi ve Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu. İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 2002, 12-21.
Eyice, Semavi. “Fatih Camii ve Külliyesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 12. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995, 244-249.
Freely, John. A History of Ottoman Architecture. Boston: Wit Press, 2011.
Göçer, Kenan. “Sosyo- Ekonomik Yönleriyle Bezmiâlem Vâlide Sultan Vakıf Gureba Hastahanesi,” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2012.
Günpınar, M. Ulvi, Aynur Özcan, Güzin Taştekin ve A. Ruhi Dinçer. XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Necib Bey Haritaları’ndan Günümüze Öncesi ve Sonrası, 1. Cilt. İstanbul: Mimar Sinan Vakfı Yayınları,2013.
Gürkan, K. İsmail. Bezmiâlem Valide Sultan Vakıf Gureba Hastanesi Tarihçesi, İstanbul: Özışık Matbaası, 1967.
Haskan, M. Nermi. Eyüp Tarihi. 1. Cilt. İstanbul: Türkiye Turing Turizm İşletmeciliği Yayınları, 1993.
Hattatoğlu, Muhittin. “İstanbul Silivrikapı’da Topçubaşı Balâ Süleyman Ağa Mimari Manzumesi”, Vakıflar Dergisi 4 (1958): 183-191.
Hovhannesyan, S. Sarkis. Payitaht İstanbul’un Tarihçesi. Çev. Elomon Hançer ve Haz. Ayşen Anadol. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
Hüseyin Ayvansarayî, Ali Sat’ Efendi, Süleymân Besîm Efendi. Hadikatü’l- Cevâm’i: (İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil Mimari Yapılar). Haz. A. Nezih Galitekin. Ankara: İşaret Yayınları, 2001.
İdemen, Nezihe. “1869-1876 Yılları Arasında Yayınlanan Mizah Gazetelerinde İstanbul Hayatı.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 1994.
İlhanlı, Emine. “Sineperver Ayşe Vâlide Sultan, Nakşidil Vâlide Sultan ve Perstû Valide Sultan Vakıfları.” Yüksek Lisans tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2018.
Kalafat, Murat. “Üsküdar: Harem Kadınlarının Prestij Sahası”. Art- Sanat 14 (2020): 185-209.
Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayınları, 2007.
Mülayim, Selçuk. “Beylerbeyi Camii ve Külliyesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 6. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992, 75-77.
Önkal, Hakkı. “Eyüp Mihrişah ve Şah Sultan Türbelerinin Kitabeleri Işığında Mihrişah Kadın Meseleleri”, V. Tarihi, Sanatı ve Kültürüyle Eyüpsultan Sempozyumu. İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 2002, 122-125.
Özcan, Tahsin. “Vakıf Şehidi Bir Saraylı: Gülfem Hatun”, Vakıflar Dergisi: Vakıf Medeniyeti Yılı Özel Sayısı (2006): 97-98.
Parlak, Sevgi. “Şah Sultan Külliyesi.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 30. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010, 258-260.
Pervititch, Jacques. Sigorta Haritalarında İstanbul. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, [t.y.].
Pierce, Leslie P. Harem-i Hümayûn Osmanlı İmparatorluğunda Hükümdarlık ve Kadınlar. Çev. Ayşe Berktay. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1996.
Sarıcaoğlu, Fikret. “Nakşidil Valide Sultan”, Türklük Araştırmaları Dergisi 9 (2001): 97-109.
Sarıcaoğlu, Fikret. “Nakşidil Sultan.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 32. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006, 343-344.
Şentürk, M. Hüdaî. “Bezmiâlem Vâlide Sultan’ın Hayatı ve Hayır Eserleri”. İstanbul Araştırmaları 6 (1998): 7-69.
Tanman, M. Baha. “Bâlâ Külliyesi.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 4. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991, 554-556.
Tanman, M. Baha. “İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipoloji Denemeleri.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1990.
The Levand Herald 40. 5 April 1872, 158-159.
Thys-Şenocak, Lucienne. Hadice Turan Sultan Osmanlı İmparatorluğunda Kadın Bâniler. Çev. Ayla Ortaç. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009.
Uşar, B. Bahar. “The Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Complex: Reflections on the Patronage of a Nineteenth Century Valide Sultan.” Yüksek Lisans tezi, Koç Üniversitesi, 2016.
White, Charles. Tree Years in Constantinople; or Domestic Manners the Turks in 1844. 3. Volume. London: Henry Colburn Publiser, 1846.
Yavaş, Doğan. “Pertevniyal Valide Sultan Külliyesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 34. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007, 241-242.
Yavuztürk, Ş. Pınar. “Silivrikapı Semti”. İstanbul’un Kitabı Fatih. 1. Cilt. İstanbul: Fatih Belediyesi Yayınları, 2013, 286-300.
Yıldırım, Nuran. Gureba Hastanesinden Bezmîalem Vakıf Üniversitesi’ne (From Charity Hospital to the Bezmialem Foundation University). İstanbul: Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi Yayınları, 2013. Erişim 14 Mayıs 2019. http://www.web.fomgrup.com/TR/50/projedetay/
Erişim 9 Aralık 2021. https://bezmialem.edu.tr/tr/Sayfalar/idari/uluslararasi-iliskiler-ofisi/ fotograflarla-bezmialem.aspx
Erişim 14 Ekim 2018. http://www.eskiistanbul.net/5784/aksaray