Ölü gömme gelenekleri ışığında kimliklendirme: Güç, statü ve cinsiyet

Bu çalışmanın konusunu, ölü gömme gelenekleri ışığında Anadolu’da güç, cinsiyet ve statünün nasıl belirleneceği oluşturmaktadır. Neolitik Çağ’dan Demir Çağı sonuna kadarki zaman diliminde Anadolu’da Neolitik kafatası kültü; mezar türü ve buluntuları açısından Erken Tunç Çağı basit toprak mezar, oda mezarları, kralî nitelikli mezarlarda merasim, şiddet izleri içeren toplu gömme gibi farklı mezar grupları; Demir Çağı’nda kaya mezarları ve tümülüsler örneklem olarak incelenmiştir. Bunlar olasılık dışı örnekleme yöntemlerinden amaçlı (kastî) örnekleme yöntemi kullanılarak seçilmiştir. Bu çerçevede Anadolu’da ölü gömme gelenekleriyle ilgili literatür ve biyoarkeolojik çalışmalar ile sosyal antropoloji açısından güç, statü ve cinsiyetin belirlenmesi ile ilgili literatür araştırılmıştır. Çalışmanın amacı, ölü gömme gelenekleri ışığında bireyin kimliklendirme sürecinde cinsiyet, güç ve statünün belirlenmesine yönelik bir yaklaşım geliştirmektir. Ölü gömme geleneklerinin geçmiş toplulukları anlamada ve bireyi kimliklendirmede önemi kafatası kültü, mezar türleri, saygınlık nesneleri, toplu gömme (şiddet izleri), gömme merasimine dair kanıtlar, biyoarkeoloji, arkeotanatoloji, osteobiyografi ve aDNA analizleri ışığında değerlendirilmiştir. Sonuç olarak, kimliklerin belirlenmesinde mezar buluntularının doğru okunması büyük önem taşımaktadır. Her mezar veya birey farklı özellikler taşımaktadır. Mezarın ait olduğu kültürün de iyi anlaşılması, mezar buluntularını manâlandırma sürecinde önemlidir. Bireyi kimliklendirmede aynı kültürdeki mezar türü, konum ve buluntuların karşılaştırılması yardımcı olmaktadır. Ayrıca, etnografik veriler, ilksel topluluklardaki benzer uygulamalar ışığında, bazı uygulamaların anlaşılmasında önemli bir kaynaktır. Bireyin kimliklendirilmesinde, bir mezarda gömme öncesi, gömme esnası ve sonrasındaki sürecin iyi anlaşılabilmesi için başta arkeoloji bilimleri ve antropoloji olmak üzere disiplinlerarası bir yaklaşıma ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Ölü gömme gelenekleri, Arkeolojide kimlik, güç, statü, cinsiyet

Identification in the light of burial traditions: Power, status, and sex

The subject of this study is how the power, sex, and status in Anatolia could be determined in the light of burial traditions. In this study, the skull cult dated to Neolithic Age; simple earth graves, chamber tombs, ceremony in royal tombs, different burial groups such as collective burials with traces of violence dated to Early Bronze Age according to the tomb types and their finds; and rock-cut tombs and tumuli in the Iron Age were studied as samples in Anatolia, ranging from the Neolithic Age to the end of the Iron Age. The literature on burial traditions to identify power, status, and sex, bioarchaeological studies and social anthropological literature are researched. The aim of the study is to develop an approach to determine gender, power and status in the identification process of the individual in the light of burial traditions. The importance of burial customs in understanding past communities and identifying the individual has been evaluated in the light of skull cult, grave types, prestige objects, mass burial (traces of violence), evidence of burial ceremonies, bioarchaeology, archeothanatology, osteobiography, and aDNA analysis. As a result, it is of great significance to observe the grave finds correctly in determining the identities. Each grave or individual has different characteristics. A good understanding of the culture to which the grave belongs is significant in commenting on the grave finds. Comparison of burial type, location, and finds in the same culture help indicate the differences between individuals. In addition, ethnographic data are significant sources for understanding some practices in light of similar practices in archaic communities. It seems that an interdisciplinary approach is essential to archaeological sciences and anthropology. It has significance in better understanding its processes before, during, and after burial in a grave in the identification of the individual.

Keywords:

Burial traditions, identity in archaeology, power, status, sex,

PDF

___

Alekshin, V. A. (1983). Burial customs as an archaeological source. Current Anthropology, 24(2), 137–149. https://doi.org/10.1086/202960
Algaze, G., Matney, T., Rosen, S. A., ve Erdal, D. (2000). Excavations at Titriş Höyük, Şanlıurfa province: preliminary report for the 1998 season. Kazı Sonuçları Toplantısı, 21(1), 145-157. https://dar.vin/arkeo21
Alpaslan-Roodenberg, M. S. (2018). Biyolojik antropoloji ve arkeolojide kullanılan yöntemleri. S. Ünlüsoy, C. Çakırlar ve Ç. Çilingiroğlu (Ed.) içinde, Arkeolojide temel yöntemler (s. 271-314). Ege Yayınları.
Arık, R. (2000). Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Baysal, E. L., ve Sağlamtimur, H. (2021). Sacrificial status and prestige burials: Negotiating life, death, and identity through personal adornment at Early Bronze Age I Başur Höyük, Turkey. American Journal of Archaeology, 125(1), 3-28. https://doi.org/10.3764/aja.125.1.0003
Blaizot, F. (2022). Methodological guidelines for archaeothanatological practice. C. J. Knüsel ve E. M. J. Schotsmans (Ed.) içinde, The Routledge handbook of archaeothanatology: Bioarchaeology of mortuary behaviour (s. 23-42). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781351030625-3
Baughan, E. (2010). Lidya gömü gelenekleri. N. Cahill (Ed.) içinde, Lidyalılar ve dünyaları (s. 273-305). Yapı Kredi Yayınları.
Bilgin, N. (1986). Çeşitli sosyo-kültürel gruplarda eşya sistemleri ve insan eşya ilişkileri. Teknografik Matbaası.
Bilgin, N. (2011). İnsan ve eşya. Gündoğan Yayınları.
Binford, L. R. (1971). Mortuary practices: Their study and their potential. Memoirs of the Society for American Archaeology, 25, 6–29. https://doi.org/10.1017/S0081130000002525
Bonogofsky, M. (2004). Including women and children: Neolithic modeled skulls from Jordan, Israel, Syria and Turkey. Near Eastern Archaeology, 67(2),118-119. https://doi.org/10.2307/4132367
Buikstra, J. E. (2006). On to the 21st Century. Introduction. J. E. Buikstra ve L. A. Beck (Ed.) içinde, Bioarchaeology: The contextual analysis of human remains, (s. 347-357). Academic Press. https://doi.org/10.4324/9781315432939
Caneva, I. (2010). Erken prehistorik yerleşmeler dönemi: Neolitik (M.Ö. 7000-5800). I. Caneva ve G. Köroğlu (Ed.) içinde, Yumuktepe: Dokuzbin yıllık yolculuk (s. 17-35). Ege Yayınları.
Carter, E., ve Parker, A. (1995). Pots, people and the archaeology of death in northern Syria and southern Anatolia in the latter half of the third millennium BC. S. Campbell ve A. Green (Ed.) içinde, The Archaeology of Death in the Ancient Near East (s. 96-117). Oxbow books.
Chapman, R. (2003). Death, society and archaeology: the social dimensions of mortuary practices. Mortality, 8(5), 305-312. https://doi.org/10.1080/13576270310001599849
Childe, V. G. (1945). 4. Directional Changes in Funerary Practices During 50,000 Years. Man, 45, 13–19. https://doi.org/10.2307/2793007
Çevik, N. (2000). Urartu kaya mezarları ve ölü gömme gelenekleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Davies, J. (1999). Death, burial and rebirth in the religions of antiquity. Routledge.
Duru, R. (1984). Tarih öncesi çağlarına ait dini bir tören. Anadolu Araştırmaları, (10), 169-176. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuanadolu/issue/1163/13680
Duyar, İ., ve Erdal, Y. S. (1995). İnsan İskelet kalıntılarının biyoarkeolojik açıdan yorumlanması ve Anadolu’dan örnekler. A. Erkanal, H. Erkanal, H. Hüryılmaz, A. Tuba Ökse, N. Çınardalı, S. Günel, H. Tekin, B. Uysal ve D. Yalçıklı (Ed.) içinde, İ. Metin Akyurt - Bahattin Devam anı kitabı: Eski Yakındoğu kültürleri üzerine incelemeler (s. 95-105) Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Edgü, F. (Ed.) (1983). Anadolu Medeniyetleri I: Tarih öncesi, Hitit, İlk Demir Çağı. Avrupa Konseyi 18. Avrupa Sanat Sergisi Kataloğu. Güzel Sanatlar Matbaası A.Ş.
Erdal, Ö. D. (2012). A possible massacre at Early Bronze Age Titriş Höyük, Anatolia. International Journal of Osteoarchaeology, 22(1), 1-21. https://doi.org/10.1002/oa.1177
Flannery, K. V. (1972). The cultural evolution of civilizations. Annual Review of Ecology and Systematics, 3, 399 - 426. https://doi.org/10.1146/annurev.es.03.110172.002151
Fletcher, A. (2015). From person to ancestor, the plastered skull from Jericho. Current World Archaeology, 74, 24-26.
Frangipane, M. (2001). The transition between two opposing forms of power at Arslantepe (Malatya) at the beginning of the 3rd millenium. TÜBA-AR, (4), 1-24. https://doi.org/10.22520/tubaar.2001.0001
Frangipane, M., (2002). Yakındoğu’da devletin doğuşu. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Frangipane, M. (2017). The Role of metallurgy in different types of early hierarchical society in Mesopotamia and eastern Anatolia. P. W. Stockhammer ve J. Maran (Ed.) içinde, Appropriating innovations: Entangled knowledge in Eurasia, 5000–1500 BCE (s. 171-184). Oxbow Books. https://doi.org/10.2307/j.ctt1vgw6v1
Frangipane, M., Di Nocera G. M., Hauptmann A., Morbidelli P., Palmieri A., Sadori L., Schultz M., ve Schmidt- Schultz T. (2001). New symbols of a new power in a “Royal” tomb from 3000 BC Arslantepe, Malatya (Turkey). Paléorient, 27(2), 105-139. https://doi.org/10.3406/paleo.2001.4733
Gresky, J., Haelm, J., ve Clare, L. (2017). Modified human crania from Göbekli Tepe provide evidence for a new form of Neolithic skull cult. Science Advances, 3(6), e1700564. https://doi.org/10.1126/sciadv.1700564
Güvenç, B. (1991). İnsan ve kültür. Remzi Kitabevi.
Haddon, A., Hingston Quiggin, C., Wilkin, A., Rivers, W. H. R., Ray, S. H., Myers, C. S., Bruce, J. (1912). Reports of the Cambridge Anthropological Expedition to Torres Straits. Vol. IV, arts and crafts. Cambridge University Press.
Haddow, S. D., ve Knüsel, C. J. (2017). Skull retrieval and secondary burial practices in the Neolithic Near East: Recent insights from Çatalhöyük, Turkey. Bioarchaeology International, 1(1-2), 52-71. https://doi.org/10.5744/bi.2017.1002
Hodder, I. (2013). Post süreçsel ve yorumlamalı arkeoloji. C. Renfrew, P. Bahn (Ed.) içinde, Arkeoloji: Anahtar kavramlar (s. 227-233). (S. Somuncuoğlu, Çev.). İletişim Yayınları.
Joyce, R. A. (2005). Archaeology of the body. Annual Review of Anthropology, 34, 139-158. https://doi.org/10.1146/annurev.anthro.33.070203.143729
Homeros, (2009). İlyada. (A. Erhat ve A. Kadir, Çev.). Can Yayınları.
Hosek, L., ve Robb, J. (2019). Osteobiography: A platform for bioarchaeological research. Bioarchaeology International, 3(1), 1–15. https://doi.org/10.5744/bi.2019.1005
Koşay, H. Z. (1951). T.T.K. tarafından yapılan Alaca Höyük Kazısı. 1937-1939’daki çalışmalara ve keşiflere ait ilk rapor. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Lloyd, S. (1997). Türkiye’nin tarihi. (E. Varinlioğlu, Çev.). Tübitak Popüler Bilim Kitapları,
Matney, T., Algaze, G., ve Rosen, S. A. (1999). Early Bronze Age urban structure at Titriş Höyük, southeastern Turkey: the 1998 season. Anatolica, 25, 185-201. https://doi.org/10.2143/ANA.25.0.2015489
Ökse, A. T. (2005). Eski çağdan günümüze ölü gömme ve anma gelenekleri. Türk Arkeoloji ve Etnoğrafya Dergisi, 5, 1-8.
Ökse, A. T. (2019). Eski önasya’da ritüellerin arkeolojik ve filolojik izleri. Ç. Atakuman (Ed.) içinde, TAS-5 - Arkeoloji’de ritüel ve toplum, (s. 9-27). Ege Yayınları.
Ökse, A. T. (2021). Eski insanın duygularının arkeolojik verilere ve yazılı belgelere yansıması. TÜBA-AR, (29), 153-176. https://doi.org/10.22520/tubaar2021.29.008
Özbek, M. (2005). Neolitik toplumlarda baş veya tüm bedeni alçılama geleneği: Anadolu ve Yakındoğu’dan bazı örnekler. TÜBA-AR, (8), 127-136. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tubaar/issue/61831/925390
Özdemir, K. , Akyol, A. A. , İren, K. ve Erdal, Y. S. (2018). Koru Tümülüsü iskeletlerinin osteobiyografilerinin element analizi ile incelenmesi. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 17(3), 740-760. https://doi.org/10.21547/jss.392011
Özgen, İ. (2010). Lidya hazinesi. N. Cahill (Ed.) içinde, Lidyalılar ve Dünyaları, (s. 305-339). Yapı Kredi Yayınları.
Özgüç, N. (1982). Acemhöyük kazıları 1981 yılı çalışmaları- haberler. Belleten, 46(184), 988-990.
Özgüç, T. (1948). Ön Tarih’te Anadolu’da ölü gömme adetleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Özgüç, T. (2005). Kültepe Kaniš/Neša. Yapı Kredi Yayınları.
Özgüç, T., ve Akok, M. (1958). Horoztepe Eski Tunç Devri Mezarlığı ve İskân Yeri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Özkan, T., ve Erkanal, H. (1999). Tahtalı Barajı Kurtarma Kazısı Projesi. Kültür Bakanlığı Yayını.
Parıltı, U., ve Uhri, A. (2018). Geçmişten bugüne ölüm olgusuna ve ritüellere bilimsel yaklaşım. TÜBA-AR, (18), 13-28. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tubaar/issue/61843/925509
Paynter, R. (1989). The archaeology of equality and inequality. Annual Review of Anthropology, 18, 369–399. https://doi.org/10.1146/annurev.an.18.100189.002101
Sabloff, J. (2013). Süreçsel arkeoloji. C. Renfrew ve P. Bahn (Ed.) içinde, Arkeoloji: Anahtar kavramlar (s. 267-274). (S. Somuncuoğlu, Çev.). İletişim Yayınları.
Shanks, M. (2013). Toplumsal uygulamalar kuramı. C. Renfrew ve P. Bahn (Ed.) içinde, Arkeoloji: Anahtar kavramlar (s. 311-315). (S. Somuncuoğlu, Çev.). İletişim Yayınları.
Schmandt-Besserat, D. (2013). The plastered skulls. D. Schmandt-Besserat (Ed.) içinde. Ain Ghazal excavation reports Vol. 3, (s. 213-243). Ex-Oriente.
Sevim-Erol, A., Doğan, Y., ve Sönmez-Sözer, Ç. (2021). Tarih öncesi toplumlara ait iskeletlerden, bu toplumların yaşam tarzları, sağlık problemleri ve kültürlerinin değerlendirilmesi. A. Baysal (Ed.) içinde. Materyal kültür ve insan: Yeni yaklaşımlar (s. 163-197). Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
Steel, L. (2013). Materiality and consumption in the Bronze Age Mediterranean. Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203110492
Tekeli, E., ve Elma, C. (2016). Antropolojik kemik örneklerinden antik DNA çalışmaları. Antropoloji, (32) , 23-41. https://doi.org/10.1501/antro_0000000336
Turner, B. S. (2001). Statü (K. İnce, Çev.). Ütopya Yayınevi. (Eserin ögzün basımı 1988).
Ural, A., ve Kılıç, İ. (2021). Bilimsel araştırma süreci ve SPSS ile veri analizi. Detay Yayıncılık.
van Loon, M. (1973). The excavations at Korucutepe, Turkey, 1968-70: Preliminary report. Part I: Architecture and general finds. Journal of Near Eastern Studies, 32(4), 357-423. https://doi.org/10.1086/372296
Welton, M.L. (2010). Mobility and social organization on the ancient Anatolian Black Sea coast: An archaeological, spatial and isotopic investigation of the cemetery at İkiztepe, Turkey [Yayımlanmamış doktora tezi]. Toronto Üniversitesi. http://hdl.handle.net/1807/26259
Yaka, R., Mapelli, I., Kaptan, D., Doğu, A., Chyleński, M., Erdal, Ö. D., Koptekin, D., Vural, K. B., Bayliss, A., Mazzucato, C., Fer, E., Çokoğlu, S. S. , Lagerholm, V. K., Krzewińska, M., Karamurat, C., Gemici, H. C., Sevkar, A., Dağtaş, N. D., Kılınç, G. M., Adams, D., … Somel, M. (2021). Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes. Current Biology, 31(11), 2455-2468. https://doi.org/10.1016/j.cub.2021.03.050
Yıldırım, T., ve Zimmermann, T. (2006). News from the Hatti heartland - The Early Bronze Age necropolis of Kalınkaya, Resuloğlu, and Anatolian metalworking advances in the late 3rd millennium BC. Antiquity Project Gallery, 309(80). http://www.antiquity.ac.uk/projgall/zimmerman309/
Yıldırım, T., ve Ediz, İ. (2008). 2006 Yılı Resuloğlu Eski Tunç Çağı mezarlık kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 29(2), 443- 454. https://dar.vin/kazi29-2
Yılmaz, D. (2022a). Archaeology as an interdisciplinary science at the cross-roads of physical, chemical, biological, and social sciences: New Perspectives and research. N. Rezaei (Ed.) içinde, Transdisciplinarity (s. 435-455). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-94651-7_21
Yılmaz, D. (2022b). Erken Tunç Çağı’nda Orta Anadolu’da ölü gömme gelenekleri. M. Işıklı, E. Fidan, A. Türker ve M. A. Yılmaz (Ed.) içinde, M.Ö. III. Binyılda Anadolu (s. 395-436). Ege Yayınları.
Yılmaz, Y. (2021). Arkeotanatoloji ve Anadolu Arkeolojisi’nde uygulanması (Tekli birincil gömütler). Antropoloji, (41), 156-171. https://doi.org/10.33613/antropolojidergisi.925305
Young, R. S. , DeVries, K., McCellan, J. F., Kohler, E. L., ve Sams, G. K. (1981). Three great early tumuli. The Gordion Excavations final reports, Vol. 1. University of Pennsylvania.
Zaki, M. E., Azab, A. A., Yousef, W., Wassal, E. Y., ve El-Bassyouni, H. T. (2015). Cross-sectional analysis of long bones in a sample of ancient Egyptians. The Egyptian Journal of Radiology and Nuclear Medicine, 46(3), 675-681. https://doi.org/10.1016/j.ejrnm.2015.03.008
Žegarac, A., Winkelbach, L., Blöcher, J., Diekmann, Krečković Gavrilović, M., Porčić, M., Stojković, B., Milašinović, L., Schreiber, M., Wegmann, D., Veeramah, K. R., Stefanović, S. (2021). Ancient genomes provide insights into family structure and the heredity of social status in the early Bronze Age of southeastern Europe. Scientific Reports, 11, 10072. https://doi.org/10.1038/s41598-021-89090-x
Zimmermann, T. (2019). “Seek not greater wealth, but simpler pleasure...” - Rethinking elite legacies in Bronze Age Anatolia. Anodos. Studies of the Ancient World, 14/2014, 253- 264.