El-Keşşāf'ta Gizli İ tizāl: ez-Zemaḫşerī'nin Tefsir Mukaddimesi Üzerinden Ḫalḳu'l-Ḳur ān Tartışmaları
Hicrî 7. ve 8. yüzyıl ilmî çevrelerinde dile getirilen iddialardan biri, Mu tezilenin geç dönem temsilcilerinden ez-Zemaḫşerīnin, el-Keşşāf adlı tefsirinde i tizālī fikirleri gizli bir şekilde işlediğidir. Bu iddia, tefsir faaliyetleri içinde, ez-Zemaḫşerīnin gizli i tizālī fikirlerini açığa çıkarmak ya da tefsiri bu fikirlerden tecrit etmek gibi bir uğraşıyı ortaya çıkarmış; ayrıca el- Keşşāf üzerine yazılan şerh ve haşiye eserlerinde, ez-Zemaḫşerīnin i tizālī fikirleri tartışılmıştır. Benzer bir tartışmada, ez-Zemaḫşerīnin el-Keşşāfın mukaddimesinin ilk cümlelerine Kuranın yaratılmış olduğu fikrine referansla Mu tezilī öğretiyi veciz bir üslupla yerleştirdiği iddia edilmiş; ayrıca ilk cümlede Kurana atıfla ḫaleḳa fiilini kullandığı ve daha sonra o fiili değiştirdiği rivayeti dillendirilmiştir. Bu makale, şarihlerin görüşleri üzerinden ez- Zemaḫşerī ve el-Keşşāfın mukaddimesi hakkında ileri sürülen söz konusu iddiaları tetkik etme amacındadır.
Disguised I tizāl in al-Kashshāf: Discussions on the Createdness of the Qur an through al-Zamakhsharī s Introduction to His Tafsīr
One of the discussion topics that found a place in the scholarly circles in the 7th and 8th centuries of Hijra was whether or not Abū al-Qāsim Maḥmūd ibn Umar al-Zamakhsharī, a supporter of Mu tazilite thought in later periods, had covertly promoted Mu tazilite doctrines in his tafsīr, al-Kashshāf. This claim started new scholarly endeavors towards either uncovering the alleged subtle allusions in the tafsīr or exonerating it from such accusations. A similar debate revolved around the introduction of al-Kashshāf, where it is claimed al- Zamakhsharī tersely placed the Mu tazilite doctrine of the createdness of the Qur an. Reportedly he had first used in the initial sentence the verb khalaqa in reference to the Qur an, but later he changed the verb. The purpose of this article is to examine those allegations about al-Zamakhsharī and his tafsīr by focusing on the views of the commentators.
___
- Akçay, Mustafa & Ömer Türker. Sekûnî, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.36, s.336.
- Akgündüz, Ahmet. Ebül-Hüseyin el-Basrî, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.10, ss.326-328.
- Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mutezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
- Bilgin, Mustafa. Tefsirde Mutezile Ekolü, Yayınlanmamış doktora tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 1991.
- Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınevi, 1996.
- el-Curcānī, Ebūl-Ḥasen Alī b. Muḥammed es-Seyyid eş-Şerīf. Ḥāşiye alāl-Keşşāf. Mısır: Maṭba atu Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī, 1385/1966.
- ----------. Et-Ta rīfāt. Tah. Ādil Enver Ḫaḍir. Beyrut: Dārul-Ma rife, 2007.
- Çiçek, Mehmet. Kuranın Varlığı Şeriatla mı Sağlanır?: Osmanlı Şerh Geleneğinde Bir Tartışma, Bilal Gökkır, N. Yılmaz, N. Gökkır, Ö. Kara, M. Abay, M. Karagöz (ed.), Osmanlı Toplumunda Kuran Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I (İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2011) içinde, ss.322-327.
- Dağ, Mehmet. Zemahşerî Özelinde Kuranın Mutezilî Yorumuna Eleştiriler: Ekmelüddîn Bâbertî Örneği, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), ss.67-91.
- Emīn, Aḥmed. Ḍuḥāl-İslām. Kahire: Mektebetun-Nehḍatil-Miṣriyye, tsz.
- el-Eş arī, Ebūl-Ḥasen Alī b. İsmā īl. el-İbāne an Uṣūlid-Diyāne. Tah. Fevḳiyye Ḥuseyn Maḥmūd. Kahire: Dārul-Enṣār, 1397.
- el-Ġaznevī, Cemāluddīn Aḥmed b. Muḥammed. Uṣūlud-Dīn. Tah. Umer Vefīḳ Dā ūḳ. Beyrut: Dārul-Beşā iril-İslāmiyye, 1998.
- el-Ġazzālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed. el-İḳtiṣād fīl-İ tiḳād. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 2004.
- Goldziher, Ignaz. el-Meẕāhibul-İslāmiyye fī Tefsīril-Kur ān. Terc. Alī Ḥasen Abdulḳādir. [Kahire]: Maṭba atul- Ulūm, 1363/1944.
- Gümüş, Sadreddin. Cürcânî ve Hâşiye alel-Keşşâfı: Keşşâf Tefsiri Üzerine Haşiyesi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1987-1988), ss.177-190.
- İbn Ḥacer el- Asḳalānī, Ebūl-Faḍl Şihābuddīn Aḥmed b. Alī. ed-Durarul-Kāmine fī A yānil-Mi etis̠ -S̠āmine. Tah. M. Abdulmu īd Ḫān. Ḥaydarābād: Meclisu Dā iretil-Ma ārifil- Us̠ māniyye, 1392/1972.
- ----------. Lisānul-Mīzān. Beyrut: Mu essesetul-A lemī 1390/1971 (Ḥaydarābād: Dā iretul-Ma ārifin-Niẓāmiyye, 1911in tıpkıbasımı).
- İbn Ḫaldūn, Ebū Zeyd Veliyyuddīn Abdurraḥmān b. Muḥammed. Muḳaddime: Dīvānul-Mubtede vel-Ḫaber fī Tārīḫil- Arab vel-Berber. Nşr. Ḫalīl Şeḥāde. Beyrut: Dārul-Fikr, 1408/1988.
- İbn Ḫallikān, Aḥmed b. Muḥammed el-Bermekī. Vefeyātul-A yān ve Enbā u Ebnā iz-Zamān. Tah. İḥsān Abbās. Beyrut: Dāru Ṣādir, 1994.
- İbn Kes̠ īr, Ebūl-Fidā İsmā īl. el-Bidāye ven-Nihāye. Tah. Alī Şīrī. Beyrut: Dāru İḥyā it-Turās̠ il- Arabī, 1408/1988.
- İbn Teymiyye, Ebūl- Abbās Taḳīyyuddīn Aḥmed b. Abdulḥalīm el-Ḥarrānī. Mecmū ul-Fetāvā. Tah. Abdurraḥmān b. Muḥammed. Riyad: Mecma ul-Melik Fehd, 1416/1995.
- ----------. Muḳaddime fī Uṣūlit-Tefsīr. Tah. Muḥibbuddīn el-Ḫaṭīb. Byy, 1399.
- el- İmādī, Ḥāmid b. Alī. el-İtḥāf bi-Şerḥi Ḫuṭbetil-Keşşāf (Yazma). Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, no.393.
- Jansen, J. J. G. Kurana Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklaşımlar. Terc. Halilrahmân Açar. Ankara: Fecr Yayınevi, 1993.
- el-Ḳāḍī Abdulcebbār b. Aḥmed Ebūl-Ḥasen el-Hemedānī. el-Muġnī fī Ebvābit-Tevḥīd vel- Adl. Tah. İbrāhīm el-İbyārī. [Kahire]: Dārul-Kutub, 1961.
- ----------. Muteşābihul-Ḳur ān. Nşr. Adnān Zerzūr. Kahire: Dārut-Turās̱ , 1969.
- Kātib Çelebī. Keşfuẓ-Ẓunūn an Esāmīl-Kutub vel-Funūn. Nşr. M. Şerefettin Yaltkaya & Kilisli Rıfat Bilge. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1362/1942.
- El-Ḳazvīnī, Umer b. Abdurraḥmān el-Fārisī. el-Keşf an Muşkilātil-Keşşāf (Yazma). Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, no.7543.
- Ḳınalızāde Alī Efendī. El-Muḥākemātul- Aliyye fīl-Ebḥās̱ir-Raḍaviyye fī İ rābi Ba ḍil-Āyil-Ḳur āniyye, Walid A. Saleh, The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on al-Kashshāf, Oriens 41 (2013) içinde, ss.253-257.
- Kiraz, Celil. Zemahşerînin Keşşâfında Allahın Bazı Sıfatlarıyla İlgili Temsîl, Mecâz ve İstiâre Algılamaları, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008), ss.552-564.
- Kutluer, İlhan. Şey, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.38, ss.34-36.
- Lane, Andrew J. You Cant Tell a Book by Its Author: A Study of Mu tazilite Theology in al-Zamakhsharīs (d. 538/1144) Kashshāf, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 75:1 (2012), ss.47-86.
- Malkoç, Mehmet Selman. Nuğbetür-Raşşâf min Hutbetil-Keşşâfın Tahkiki,Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1990.
- el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed. Kitābut-Tevḥīd. Tah. Fetḥullāh Ḫuleyf. İskenderiye: Dārul-Cāmi atil-Miṣriyye, tsz.
- Mert, Muhit. Kelam Tarihinin Problemleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
- Öğmüş, Harun. Halkul-Kurân Tartışmalarının Vahyin Allahtan İnsana İntikaliyle İlgili Telakkiler Üzerindeki Etkisi, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2009), ss.17-44.
- Öztürk, Mustafa. Mutezile ve Tefsir, Marife 3:3 (2003), ss.87-103.
- Polat, Fethi Ahmet. İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler: Mutezîlî Zemahşerîye, Eşarî İbnül-Müneyyirin Eleştirileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
- ----------. Nuğbe / Nağbetür-Raşşâf min Hutbetil-Keşşāf, Marife 10:1 (2010), ss.211-215.
- er-Rāġib el-İṣfahānī, Ebūl-Ḳāsim Ḥuseyn b. Muḥammed. Mufredātu Elfāẓil-Ḳur ān. Tah. Ṣafvān Adnān ed-Dāvūdī. Dimeşḳ: Dārul-Ḳalem; Beyrut: ed-Dāruş-Şāmiyye, 1412.
- er-Rāzī, Ebū Abdillāh Faḫruddīn Muḥammed b. Umer. Me ālimu Uṣūlid-Dīn. Tah. Ṭāhā Abdurra ūf Sa d. Beyrut: Dārul-Kitābil- Arabī, tsz.
- Saleh, Walid A. The Gloss as Intellectual History: The Ḥāshiyahs on al-Kashshāf, Oriens 41 (2013), ss.217-259.
- es-Sekūnī, Ebū Alī Umer b. Muḥammed. et-Temyīz li-mā Evde ahu ez-Zemaḫşerī minel-İ tizāl fī Tefsīril-Kitābil- Azīz. Tah. Yūsuf Aḥmed. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 2005.
- es-Subkī, Ebū Naṣr Tācuddīn Abdulvehhāb b. Alī. Ṭabaḳātuş-Şāfi iyyetil-Kubrā. Nşr. Maḥmūd Muḥammed eṭ-Ṭanāḥī & Abdulfettāḥ Muḥammed el-Ḥulv. Cīze: Hecr liṭ-Ṭibā a ven-Neşr, 1413.
- es-Suyūṭī, Ebūl-Faḍl Celāluddīn Abdurraḥmān b. Ebī Bekr. Nevāhidul-Ebkār ve Şevāridul-Efkār. Tah. Aḥmed Ḥācc Muḥammed (Yayınlanmamış doktora tezi, Cāmi atu Ummil-Ḳurā, Mekke, 1423-1424) içinde.
- eş-Şevkānī, Ebū Abdillāh Muḥammed b. Alī. el-Bedruṭ-Ṭāli bi-Meḥāsini Men ba del-Ḳarnis-Sābi . Beyrut: Dārul-Ma rife, tsz.
- Ṭāşköprīzāde, Aḥmed b. Muṣtafā. Ḥāşiye alā Şerḥi Dībācetil-Keşşāf lis-Seyyid eş-Şerīf el-Curcānī (Yazma), Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, no.553.
- et-Teftāzānī, Sa duddīn Mes ūd b. Umar. Ḥāşiye alāl-Keşşāf (Yazma), Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, no.9085.
- ----------. Şerḥul- Aḳā id. İstanbul: Maṭba a-i Mektebil-Ḥarbiyye, 1279.
- eṭ-Ṭībī, Şerafuddīn Ḥuseyn b. Abdullāh. Futūḥul-Ġayb fīl-Keşf an Ḳinā ir-Rayb. Tah. Muḥammed Abdurraḥīm ve diğerleri. Dubai: Cā izetu Dubey ed-Devliyye lil-Ḳur ānil-Kerīm, 1434/2013.
- Topaloğlu, Bekir. Kelam İlmi: Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 2011.
- Watt, W. Montgomery. Islamic Philosophy and Theology. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1985.
- Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. Terc. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.
- Yavuz, Yusuf Şevki. Halkul-Kurân, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.15, ss.371-375.
- el-Yemenī, İmāduddīn Yaḥyā b. Ḳāsim el- Alevī el-Fāḍil. Tuḥfetul-Eşrāf fī Keşfi Ġavāmiḍil-Keşşāf (Yazma), Mektebetu Cāmi atil-Melik Su ūd, no.2165.
- eẕ-Ẕehebī, Ebū Abdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed. Tārīḫul-İslām. Tah. Beşşār Avvād Ma rūf. Beyrut: Dārul-Ġarbil-İslāmī, 2003-2004.
- ----------. Teẕkiratul-Ḥuffāẓ. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 1419/1998.
- ez-Zemaḫşerī, Ebūl-Ḳāsim Cārullāh Maḥmūd b. Umer. el-Keşşāf an Ḥaḳā iḳi Ġavāmiḍit-Tenzīl. Beyrut: Dārul-Kitābil- Arabī, 2008.