İnsan mı melek mi? Türlerarası efdaliyyet tartışmasına bir bakış

Kelam ilminde ele alınan konulardan biri, melek veya insandan hangisinin daha üstün olduğu tartışmasıdır. Bu konu, özünde itikadi bir tartışma değildir; bununla birlikte Kelam ilminin varlık ve bilgi konularına da eğilmesinin bir sonucu olarak tartışılmıştır. Dolayısıyla böyle bir tartışmanın kendi bağlamını aşan geniş bir zemini olduğu açıktır. Bu çalışmada söz konusu tartışmanın satır aralarına inilmekte; tarafların varlığın mahiyeti ve varlık hiyerarşisinde ne türden görüşlere sahip olduklarının, itikadi meselelerin tahlilinde akla nasıl bir rol verdiklerinin, sırf akli ve felsefi olan bilgiyi nasıl değerlendirdiklerinin ve nassların delaleti konusuna nasıl yaklaştıklarının izi sürülmektedir

Human or Angel? Discussions on the Superiority between the Two Species

One of the debates in Kalam is the issue of superiority between the human beings and angels. Although this issue is not a matter of Islamic creed, it has been discussed due to the fact that Kalam discussions kept interest in various aspects of ontological and epistemological topics, covering thereby a wide range of issues that extends beyond the subject of the debate. Exploring the argumentative lines of the discussions on the subject, this study offers an evaluative survey of the views advanced by the theologians of the both parties of the debate on the nature of existence and the hierarchy of being, the role of reason they assign in determining the matters of creed, the extent to which they attach importance to purely rational and philosophical knowledge, and finally the way they view the signification of the religious texts

___

  • Abdullāh b. Aḥmed b. Ḥanbel, Ebū Abdurrahmān. Kitābu’s-Sunne. Tah. Muḥammed b. Sa īd b. Sālim el-Ḳahṭānī. Demmām: Dāru İbni’l-Ḳayyim, 1986.
  • el- Aclūnī, Ebū’l-Fidā İsmā īl b. Muḥammed. Keşfu’l-Ḫafā ve Muzīlu’l-İlbās ammā İştehera mine’l-Aḥādīs̱ alā Elsineti’n-Nās. 2 c. Kahire: Mektebetu’l-Ḳudsī, 1351.
  • Aḥmed b. Ḥanbel, Ebū Abdillāh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybānī. el-Musned. 6 c. Kahire: Byy, 1313.
  • Alī el-Ḳārī, Ebū’l-Ḥasen Nūruddīn Alī b. Sulṭān Muḥammed el-Heravī. el-Esrāru’l-Merfū a fī’l-Aḫbāri’l-Mevḍū a. Tah. Muḥammed b. Luṭfī eṣ-Ṣabbāġ. 2. bsk. Beyrut: el-Mektebu’l-İslāmī, 1986.
  • ----------. Mineḥu’r-Ravḍi’l-Ezher fī Şerḥi’l-Fiḳhi’l-Ekber. Vehbī Suleymān Ġāvicī’nin et-Ta līḳu’l-Muyesser alā Şerḥi’l-Fiḳhi’l-Ekber’i ile birlikte. Beyrut: Dāru’l-Beşā iri’l-İslāmiyye, 1998.
  • Alper, Ömer Mahir. İslam Felsefesinde Akıl-Vahiy Felsefe-Din İlişkisi: Kindî, Fârâbî, İbn Sînâ Örneği. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000.
  • Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Rāzī’nin Eserlerinin Kronolojisi,” Ömer Türker & Osman Demir (ed.), İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2013) içinde, ss.91-164.
  • el-Baġdādī, Ebū Manṣūr Abdulḳāhir b. Ṭāhir b. Muḥammed. el-Farḳ beyne’l-Firaḳ. Tah. Muḥammed Muḥyiddīn Abdulḥamīd. Beyrut: el-Mektebetu’l-Aṣriyye, 1995.
  • [Bahā uddīnzāde], Muḥyiddīn Muḥammed b. Bahā uddīn. el-Ḳavlu’l-Faṣl Şerḥu’l-Fiḳhi’l-Ekber. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 2003.
  • el-Bāḳillānī, Ebū Bekr Muḥammed b. eṭ-Ṭayyib b. Muḥammed. Temhīdu’l-Evā il ve Telḫīṣu’d-Delā il. Tah. İmāduddīn Aḥmed Ḥaydar. Beyrut: Mu essesetu’l-Kutubi’s̱ -S̱ eḳāfiyye, 1987.
  • Baloğlu, Adnan Bülent. “Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber Kimindir?,” Ebū Manṣūr el-Māturīdī, İslâm İnanç Esasları: Fıkh-ı Ekber Şerhi, terc. ve nşr. A. Bülent Baloğlu & Murat Memiş (İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014) içinde, ss.11-19.
  • el-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn b. Alī. Kitābu’l-Esmā ve’ṣ-Ṣifāt. 2 c. Tah. Abdullāh b. Muḥammed el-Ḫāşidī. Cidde: Mektebetu’s-Sevādī, 1993.
  • el-Beyḍāvī, Nāsiruddīn Ebū Sa īd Abdullāh b. Umer b. Muḥammed. Ṭavāli u’l-Envār min Meṭāli i’l-Enẓār. Tah. Abbās Suleymān. Beyrut: Dāru’l-Cīl; Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turās̱ , 1991.
  • el-Bezzār, Ebū Bekr Aḥmed b. Amr b. Abdulḫāliḳ el-Baṣrī. el-Baḥru’z-Zeḫḫār: Musnedu’l-Bezzār. 13 c. Tah. Maḥfūẓurraḥmān Zeynullāh & Ādil b. Sa d. Medine: Mektebetu’l- Ulūm ve’l-Ḥikem, 2005.
  • el-Buḫārī, Ebū Abdullāh Muḥammed b. İsmā īl. el-Cāmi u’ṣ-Ṣaḥīḥu’l-Musned min Ḥadīs̱ i Rasūlillāh (ṣ) ve Sunenihi ve Eyyāmihi. 4 c. Haz. Muḥibbuddīn el-Ḫaṭīb, Muḥammed Fu ād Abdulbāḳī & Ḳuṣayy Muḥibbuddīn el-Ḫaṭīb. Kahire: el-Matba atu’s-Selefiyye, 1980.
  • el-Bulḳīnī, Ebū Ḥafṣ Sirācuddīn Umer b. Raslān. Menhecu’l-Aṣleyn (Yazma). Dublin The Chester Beatty Library, no.3406, vv.26a-53b.
  • el-Būṣīrī, Ebū’l- Abbās Şihābuddīn Aḥmed b. Ebī Bekr b. İsmā īl. İtḥāfu’l-Ḫiyerati’l-Mehera bi-Zevā idi’l-Mesānīdi’l- Aşera. 9 c. Tah. Ebū Temīm Yāsir b. İbrāhīm. Riyad: Dāru’l-Vaṭan, 1999.
  • el-Curcānī, Ebū’l-Ḥasen es-Seyyid eş-Şerīf Alī b. Muḥammed b. Alī. Şerḥu’l-Mevāḳif. 8 c. Nşr. Maḥmūd Umer ed-Dimyāṭī (es-Siyālkūtī ve Ḥasen Çelebī’nin Ḥāşiye’leri ile birlikte). Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1998.
  • Çelebi, İlyas. “Kur’an-ı Kerim Perspektifinden İnsan Ötesi Varlıklarda Sorumluluk Bilinci,” M. Bedreddin Çetiner (ed.), Kur’an-ı Kerim’de Mes’ûliyet: Kaynağı, Sınırları, Sonuçları (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006) içinde, ss.435-452.
  • Çiftci, Şaban. “‘Allah Adem’i Kendi Sûretinde Yaratmıştır’ Hadisinin Tahric ve Değerlendirmesi,” Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1:1 (2014), ss.1-20.
  • ed-Dārimī, Ebū Muḥammed Abdullāh b. Abdurraḥmān b. el-Faḍl. Musnedu’d-Dārimī el-ma rūf bi-Suneni’d-Dārimī. 4 c. Tah. Ḥuseyn Selīm Esed ed-Dārānī. Riyad: Dāru’l-Muġnī, 2000.
  • ed-Devvānī, Ebū Abdullāh Celāluddīn Muḥammed b. Es ad b. Muḥammed. Celāl (= Şerḥu’l- Aḳā idi’l- Aḍudiyye). İstanbul: Matba a-i el-Ḥācc Muḥarrem Efendī el-Bosnevī, 1290.
  • Erbaş, Ali. Melekler Âlemi: İlahi Dinlerde Melek İnancı. İstanbul: Nun Yayıncılık, 2012.
  • el-Eş arī, Ebū’l-Ḥasen İbn Ebī Bişr Alī b. İsmā īl b. İsḥāḳ. Maḳālātu’l-İslāmiyyīn ve İḫtilāfu’l-Muṣallīn, 2 c. (tek cilt halinde). 3. bsk. Tah. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
  • el-Ḥākim en-Nīsābūrī, Ebū Abdullāh İbnu’l-Beyyi Muḥammed b. Abdullāh. el-Mustedrak alā’ṣ-Ṣaḥīḥayn. 4 c. 2. bsk. Tah. Muṣṭafā Abdulḳādir Aṭā. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 2002.
  • el-Ḥalīmī, Ebū Abdullāh el-Ḥuseyn b. el-Ḥasen b. Muḥammed. Kitābu’l-Minhāc fī Şu abi’l-Īmān. 3 c. Tah. Ḥilmī Muḥammed Fūde. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1979.
  • el-Heys̱ emī, Ebū’l-Ḥasen Nūruddīn Alī b. Ebī Bekr b. Suleymān. Buġyetu’l-Bāḥis̱ an Zevā idi Musnedi’l-Ḥāris̱ . 2 c. (tek cilt halinde). Tah. Ḥuseyn Aḥmed Ṣāliḥ el-Bākirī. Medine: el-Cāmi atu’l-İslāmiyye, 1992.
  • ----------. Mecma u’z-Zevā id ve Menba u’l-Fevā id. 12 c. Tah. Muḥammed Abdulḳādir Aḥmed Aṭā. Beyrut: Dārul-Kutubi’l- İlmiyye, 2001.
  • el-Ḥillī, İbnu’l-Muṭahhar Cemāluddīn Ḥasen b. Yūsuf b. Alī. Envāru’l-Melekūt fī Şerḥi’l-Yāḳūt. Tah. Muḥammed Necmī Zencānī. Kum: Mektebetu Bīdār, 1363.
  • ----------. Keşfu’l-Murād fī Şerḥi Tecrīdi’l-İ tiḳād. Beyrut: Mu essesetu’l-A lemī li’l-Maṭbū āt, 1988.
  • İbn Asākir, Ebū’l-Ḳāsim S̱ iḳatuddīn Alī b. Ḥasen b. Hibetullāh. Tārīḫu Medīneti Dimeşḳ. 80 c. Tah. Muḥibbuddīn Ebū Sa īd Umer b. Ġarāme el- Amravī. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1995.
  • İbn Bābeveyh el-Ḳummī, Ebū Ca fer eş-Şeyḫ eṣ-Ṣadūḳ Muḥammed b. Alī b. Ḥuseyn. İlelu’ş-Şerā i . 2 c. (tek cilt halinde). Beyrut: Dāru’l-Murtaḍā, 2006.
  • ----------. el-İ tiḳādāt. Tah. İṣām Abdusseyyid. Kum: el-Mu temeru’l- Ālemī li-Elfiyyeti’ş-Şeyḫ el-Mufīd, 1413 (1993).
  • İbn Balabān, Ebū’l-Ḥasen el-Emīr Alā uddīn Alī el-Fārisī. Ṣaḥīḥu İbn Ḥibbān bi-Tertībi İbn Balabān. 18 c. 2. bsk. Tah. Şu ayb el-Arna ūṭ. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 1993.
  • İbn Ebī’l- İzz, Alī b. Alī b. Muḥammed ed-Dimeşḳī. Şerḥu’l- Aḳīdeti’ṭ-Ṭaḥāviyye. 2 c. 9. bsk. Tah. Abdullāh b. Abdulmuḥsin et-Turkī & Şu ayb el-Arna ūṭ. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 1997.
  • İbn Fūrak, Ebū Bekr Muḥammed b. Ḥasen el-Enṣārī. Kitābu Muşkili’l-Ḥadīs̱ ev Te vīlu’l-Aḫbāri’l-Muteşābihe. Tah. Daniel Gimaret. Dimeşk: el-Ma hedu’l-Ferensī li’d-Dirāsāti’l- Arabiyye, 2003.
  • İbn Ḥacer el- Asḳalānī, Ebū’l-Faḍl Şihābuddīn Aḥmed b. Alī. el-Meṭālibu’l- Āliye bi-Zevā idi’l-Mesānīdi’s̱ -S̱emāniye. 19 c. Tah. Sa d b. Nāṣir b. Abdil azīz eş-Şes̱ erī, Abdullāh b. Abdulmuḥsin b. Aḥmed et-Tuveycirī, Ummu Abdullāh Heyā bt. Ḥammūd b. Sa d el-Bedrānī, Bāsim b. Ṭāhir Ḫalīl İnāye, Semīr b. Suleymān b. Abdullāh el- İmrān. Riyad: Dāru’l- Āṣime, 1998.
  • İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed b. Alī b. Aḥmed b. Sa īd el-Endelusī eẓ-Ẓāhirī. ed-Durra fī mā Yecibu İ tikāduhu. Tah. Aḥmed b. Nāṣir b. Muḥammed el-Ḥamed & Sa īd b. Abdurraḥmān b. Mūsā el-Ḳazaḳī. Mekke: Mektebetu’t-Turās̱ , 1988.
  • ----------. el-Faṣl fī’l-Milel ve’l-Ehvā ve’n-Niḥal. 5 c. 2. bsk. Tah. Muḥammed İbrāhīm Naṣr & Abdurraḥmān Umeyra. Beyrut: Dāru’l-Cīl, 1996.
  • ----------. el-Uṣūl ve’l-Furū . 2 c. (tek cilt halinde). Tah. Āṭif el- İrāḳī, Suheyr Faḍlullāh Ebū Vāfiye & İbrāhīm İbrāhīm Hilāl. Kahire: Mektebetu’s̱ - S̱ eḳāfeti’d-Dīniyye, 2004.
  • İbn Kemāl Pāşā, Şemsuddīn Aḥmed b. Suleymān. “Tafḍīlu Enbiyā i’l-Beşer alā’l-Melā ike,” Cum a Muṣṭafā el-Feytūrī (tah), er-Rasā ilu’l- Aḳdiyye li-Aḥmed b. Suleymān İbn Kemāl Bāşā (Beyrut: Dāru’l-Medāri’l-İslāmī, 2002) içinde, ss.67-78.
  • İbn Kes̱ īr, Ebū’l-Fidā İmāduddīn İsmā īl b. Umer. el-Bidāye ve’n-Nihāye. 21 c. Tah. Abdullāh b. Abdulmuḥsin et-Turkī. Cīze: Dāru Hecr li’ṭ-Ṭibā a ve’n-Neşr, 1997.
  • İbn Māce, Ebū Abdullāh Muḥammed b. Yezīd el-Ḳazvīnī. Sunenu İbn Māce. 2 c. Tah. Muḥammed Fu ād Abdulbāḳī. Kahire: Dāru İḥyā i’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1952.
  • İbn Teymiyye, Ebū’l- Abbās Taḳiyyuddīn Aḥmed b. Abdulḥalīm. Mecmū atu’l-Fetāvā. 37 c. 3. bsk. Tah. Āmir el-Cezzār & Enver el-Bāz. El-Manṣūra: Dāru’l-Vefā , 2005.
  • İbnu’l- Arabī, Ebū Abdullāh Muḥyīddīn Muḥammed b. Alī. el-Futūḥātu’l-Mekkiyye. 4 c. Kahire: Dāru’l-Kutubi’l- Arabiyye el-Kubrā, 1850.
  • İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferac Cemāluddīn Abdurraḥmān b. Alī b. Muḥammed. Kitābu’l-Mevḍū āt. 3 c. Tah. Abdurraḥmān Muḥammed Us̱ mān. Medine: el-Mektebetu’s-Selefiyye, 1966.
  • İbnu’l-Murtaḍā, Mehdī li-dīnillāh Aḥmed b. Yaḥyā. Kitābu’l-Ḳalā id fī Taṣḥīḥi’l-Aḳā id. Tah. Albīr Naṣrī Nādir. Beyrut: Dāru’l-Meşriḳ, 1985.
  • el-Īcī, Ebū’l-Faḍl Aḍududdīn Abdurraḥmān b. Aḥmed b. Abdulġaffār. el-Aḳā idu’l- Aḍudiyye. Ali Nar (terc. ve haz.), Akâid Risâleleri (İstanbul: Beyan Yayınları, 1998) içinde, ss.43-44. (Arapça metin).
  • ----------. el-Mevāḳif fī İlmi’l-Kelām. Beyrut: Ālemu’l-Kutub, tsz.
  • İskenderoğlu, Muammer. “Fahreddin er-Rāzī’de Nübüvvet Teorisi,” Ömer Türker & Osman Demir (ed.), İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2013) içinde, ss.505-526.
  • el-Ḳāḍī Abdulcebbār b. Aḥmed, İmāduddīn Ebū’l-Ḥasen el-Hemedānī. Muteşābihu’l-Ḳur ān. 2 c. (tek cilt halinde). Tah. Adnān Muḥammed Zerzūr. Kahire: Dāru’t-Turās̱ , 1969.
  • ----------. Tenzīhu’l-Ḳur ān ani’l-Meṭā in. Beyrut: Dāru’n-Nehḍati’l-Ḥadīs̱ e, tsz.
  • el-Ḳāḍī İyāḍ, Ebū’l-Faḍl İyāḍ b. Mūsā b. İyāḍ es-Sebtī el-Yaḥṣubī. Tertību’l-Medārik ve Taḳrību’l-Mesālik li-Ma rifeti A lāmi Meẕhebi Mālik. 8 c. 2. bsk. Tah. Muḥammed b. Tāvīt eṭ-Ṭancī, Abdulḳādir eṣ-Ṣaḥravī, Muḥammed b. Şerīfe & Sa'īd Aḥmed A'rāb. Rabat: Vizāratu’l-Evḳāf ve’ş-Şu ūni’l-İslāmiyye, 1982.
  • Kahraman, Hüseyin. “Sûret Hadisi Üzerine Bağlam Esaslı Bir Tahlîl Denemesi,” Hadis Tetkikleri Dergisi 1:1 (2003), ss.51-70.
  • Karadaş, Cağfer. “Bizans Sarayında Müslüman-Hıristiyan Münazarası: Büveyhî Elçisi Bâkıllânî ile İmparator II. Basileios Arasında Geçen Tartışma,” İslâm Araştırmaları Dergisi 22 (2009), ss.1-35.
  • el-Ḳasṭallānī, Ebū’l- Abbās Şihābuddīn Aḥmed b. Muḥammed. el-Mevāhibu’l-Ledunniyye bi’l-Mineḥi’l-Muḥammediyye. 4 c. 2. bsk. Tah. Ṣāliḥ Aḥmed eş-Şāmī. Beyrut: el-Mektebu’l-İslāmī, 2004.
  • el-Kelābāẕī, Ebū Bekr Muḥammed b. İbrāhīm el-Buḫārī. et-Ta arruf li-Meẕhebi Ehli’t-Taṣavvuf. Tah. Aḥmed Şemsuddīn. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1993.
  • el-Kuleynī, Ebū Ca fer S̱ iḳatu’l-İslām Muḥammed b. Ya ḳūb b. İsḥāḳ. Uṣūlu’l-Kāfī. 2 c. (tek cilt halinde). Beyrut: Dāru’l-Murtaḍā, 2005.
  • el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Tefsīru’l-Ḳur āni’l- Aẓīm el-musemmā Te vīlātu Ehli’s-Sunne. 5 c. Tah. Fāṭima Yūsuf el-Ḫiyemī. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 2004.
  • el-Meclisī, Muḥammed Bāḳir b. Muḥammed Taḳī b. Maḳṣūd Alī. Biḥāru’l-Envāri’l-Cāmi a li-Durari Aḫbāri’l-E immeti’l-Aṭhār. 110 c. 3. bsk. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̱ i’l- Arabī, 1983.
  • Muslim b. el-Ḥaccāc, Ebū’l-Ḥuseyn el-Ḳuşeyrī en-Nīsābūrī. Ṣaḥīḥu Muslim. 5 c. Nşr. Muḥammed Fu ād Abdulbāḳī. Kahire: Dāru İḥyā i’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1991.
  • en-Nesefī, Ebū Ḥafṣ Necmuddīn Umer b. Muḥammed. Aḳā idu’n-Nesefī. Ali Nar (terc. ve haz.) Akâid Risâleleri (İstanbul: Beyan Yayınları, 1998) içinde, ss.36-39 (Arapça metin).
  • en-Nevevī, Ebū Zekeriyyā Muḥyīddīn Yaḥyā b. Şeraf b. Mūrī. Ṣaḥīḥu Muslim bi-Şerḥi’n-Nevevī (= el-Minhāc Şerḥu Ṣaḥīḥi Muslim b. el-Ḥaccāc). 18 c. Kahire: el-Maṭba atu’l-Miṣriyye, 1929.
  • el-Pezdevī, Ebū’l-Yusr Muḥammed b. Muḥammed b. Ḥuseyn. Uṣūlu’d-Dīn. Tah. Hans Peter Linss. Kahire: Dāru İḥyā i’l-Kutubi’l- Arabiyye, 1963.
  • er-Rāzī, Ebū Abdullāh Faḫruddīn Muḥammed b. Umer b. Ḥuseyn. İṣmetu’l-Enbiyā . Takdim: Muḥammed Ḥicāzī. Kahire: Mektebetu’s̱ -S̱ eḳāfeti’d-Dīniyye, 1986.
  • ----------. Kitābu’l-Erba īn fī Uṣūli’d-Dīn. 2 c. (tek cilt halinde). Tah. Aḥmed Ḥicāzī es-Seḳḳā. Beyrut: Dāru’l-Cīl, 2004.
  • ----------. Me ālimu Uṣūli’d-Dīn. Nşr. Semīḥ Duġaym. Beyrut: Dāru’l-Fikri’l-Lubnānī, 1992.
  • ----------. el-Mesā ilu’l-Ḫamsūn fī Uṣūli’d-Dīn. 2. bsk. Tah. Aḥmed Ḥicāzī es-Seḳḳā. Beyrut: Dāru’l-Cīl; Kahire: el-Mektebu’s̱ -S̱ eḳāfī, 1990.
  • ----------. el-Meṭālibu’l- Āliye mine’l- İlmi’l-İlāhī. 9 c. (5 cilt halinde). Tah. Aḥmed Ḥicāzī es-Seḳḳā. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l- Arabī, 1987.
  • ----------. Muḥaṣṣalu Efkāri’l-Muteḳaddimīn ve’l-Mute aḫḫirīn mine’l- Ulemā ve’l-Ḥukemā ve’l-Mutekellimīn. Naṣīruddīn eṭ-Ṭūsī’nin Telḫīṣu’l-Muḥaṣṣal’ı ile birlikte nşr. Ṭāhā Abdurra ūf Sa d. Kahire: Mektebetu’l-Kulliyyāti’l-Ezheriyye, tsz.
  • ----------. Tefsīru’l-Faḫri’r-Rāzī el-meşhūr bi’t-Tefsīri’l-Kebīr ve Mefātīḥi’l-Ġayb. 32 c. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1981.
  • eṣ-Ṣaffār, Ebū İsḥāḳ Ruknuddīn İbrāhīm b. İsmā īl b. Aḥmed. Risāle fī’l-Kelām, Rasim Çelidze Ebû İshak İbrahim es-Saffâr: Hayatı, Görüşleri ve “Risâle fi’l-Kelâm” Adlı Eseri - İnceleme, Tahkik (Yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 2007) içinde.
  • es-Seḫāvī, Ebū’l-Ḫayr Şemsuddīn Muḥammed b. Abdirraḥmān b. Muḥammed. el-Maḳāṣidu’l-Ḥasene fī Beyāni Kes̱īr mine’l-Aḥādīs̱ i’l-Muştehira alā’l-Elsine. Tah. Abdullāh Muḥammed eṣ-Ṣıddīḳ. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1979.
  • es-Semerḳandī, Ebū Muḥammed Ruknuddīn Ubeydullāh b. Muḥammed b. Abdul azīz. el-Aḳīdetu’r-Rukniyye fī Şerḥi Lā İlāhe İllā’llāh Muḥammedun Rasūlullāh. Tah. Mustafa Sinanoğlu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2008.
  • Shihadeh, Ayman. The Teleological Ethics of Fakhr al-Dīn al-Rāzī. Leiden & Boston: Brill, 2006.
  • es-Suyūṭī, Ebū’l-Faḍl Celāluddīn Abdurraḥmān b. Ebī Bekr. el-Ḥabā iḳ fī Aḫbāri’l-Melā ik. 2. bsk. Tah. Ebū Hācer Muḥammed es-Sa īd b. Besyūnī Zaġlūl. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1988.
  • ----------. el-Le āli u’l-Maṣnū a fī’l-Aḥādīs̱ i’l-Mevḍū a. 2 c. Beyrut: Dāru’l-Ma rife, 1975.
  • eş-Şehristānī, Ebū’l-Fetḥ Tācuddīn Muḥammed b. Abdulkerīm. el-Milel ve’n-Niḥal. 2 c. 3. bsk. Tah. Emīr Alī Muhennā & Alī Ḥasen Fā ūr. Beyrut: Dāru’l-Ma rife, 1993.
  • Şerḥu’l-Fiḳhi’l-Ekber [el-Māturīdī’ye nisbet edilerek yayınlanmıştır]. Nşr. Abdullāh b. İbrāhīm el-Enṣārī. [Doha]: İdāratu’ş-Şu ūni’d-Dīniyye, tsz.
  • Şerḥu’l-Fiḳhi’l-Ekber [el-Māturīdī’ye nisbet edilerek yayınlanmıştır]. 2. bsk. Ḥaydarābād: Dā iratu’l-Ma ārifi’l- Us̱ māniyye, 1365.
  • eş-Şerīf el-Murtaḍā, Ebū’l-Ḳāsim Alemu’l-Hudā Alī b. el-Ḥuseyn. “Cevābātu’l-Mesā ili’r-Rāziyye,” es-Seyyid Mehdī Recā ī (tah.), Rasā ilu’ş-Şerīf el-Murtaḍā (Kum: Dāru’l-Ḳur āni’l-Kerīm, 1405 (1984)) içinde c.1, ss.97-132.
  • ----------. Emālī’l-Murtaḍā: Ġuraru’l-Fevā id ve Duraru’l-Ḳalā id. 2 c. Tah. Muḥammed Ebū’l-Faḍl İbrāhīm. Byy: Dāru İḥyā i’l-Kutubi’l- Arabiyye, 1954.
  • eş-Şeyḫ el-Mufīd, Ebū Abdullāh İbnu’l-Mu allim Muḥammed b. Muḥammed. Evā ilu’l-Maḳālāt. Tah. İbrāhīm el-Enṣārī. Kum: el-Mu temeru’l- Ālemī li-Elfiyyeti’ş-Şeyḫ el-Mufīd, 1413 [1993].
  • eṭ-Ṭaberānī, Ebū’l-Ḳāsim Suleymān b. Aḥmed b. Eyyūb el-Laḫmī. el-Mu cemu’l-Evsaṭ. 10 c. Tah. Ṭāriḳ b. İvāḍullāh b. Muḥammed & Abdulmuḥsin b. İbrāhīm el-Ḥuseynī. Kahire: Dāru’l-Ḥarameyn, 1995.
  • ----------. el-Mu cemu’l-Kebīr. 25 c. Tah. Ḥamdī Abdulmecīd es-Selefī. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, tsz.
  • et-Teftāzānī, Sa duddīn Mes ūd b. Umer b. Abdullāh. Şerḥu’l- Aḳā idi’n-Nesefiyye. Tah. Aḥmed Ḥicāzī es-Seḳḳā. Kahire: Mektebetu’l-Kulliyyāti’l-Ezheriyye, 1987.
  • ----------. Şerḥu’l-Maḳāṣid. 5 c. 2. bsk. Tah. Abdurraḥmān Umeyra. Beyrut: Ālemu’l-Kutub, 1998.
  • et-Tirmiẕī, Ebū Īsā Muḥammed b. Īsā b. S̱ evra es-Sulemī. el-Cāmi u’l-Kebīr. 6 c. Tah. Beşşār Avvād Ma rūf. Beyrut: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1998.
  • el-Usmendī, Ebū’l-Fetḥ Alā uddīn Muḥammed b. Abdulḥamīd b. Ḥasen. Lubābu’l-Kelām. Tah. M. Sait Özervarlı (= Alâeddîn el-Üsmendî ve lübâbü’l-kelâm adlı eseri). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2005.
  • Yavuz, Salih Sabri. İslâm Düşüncesinde Nübüvvet. İstanbul: İnsan Yayınları, tsz.
  • Yavuz, Yusuf Şevki. “Fahreddin er-Râzî,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.12, ss.89-95.
  • ez-Zemaḫşerī, Ebū’l-Ḳāsim Cārullāh Maḥmūd b. Umer b. Muḥammed. el-Keşşāf an Ḥaḳā iḳi Ġavāmiḍi’t-Tenzīl ve Uyūni’l-Eḳāvīl fī Vucūhi’t-Te vīl. 6 c. Tah. Ādil Aḥmed Abdulmevcūd & Alī Muḥammed Mu avvaḍ. Riyad: Mektebetu’l- Ubeykân, 1998.