Zemahşerî’nin Eserlerinde Bulunan Hadîslerin Kaynakları

Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Ahmed ez-Zemahşerî ( ö. 538/1143), Harezm bölgesinde yetişen önemli Mutezilî âlimlerden biridir. İlim ve edebiyatın zirveye ulaştığı bir dönemde yaşayan Zemahşerî, tefsir, hadîs, kelâm, fıkıh, dil ve edebiyat gibi birçok sahada elliye yakın kitap kaleme almıştır. Eserleri, ilim camiası tarafından takdir edilmiş ve büyük değer verilmiştir. Bu makalede Zemahşerî’nin en önemli eserlerinden olan ve aynı zamanda çok sayıda rivâyete yer veren el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmizi’t-Tenzîl ve ‘Uyûnu’l-Ekâvîl fi Vücûhi’t-Te’vîl, Rabîu’l-Ebrâr ve Fusûsu’l-Ahbâr ve Ruûsu’l-Mesâil isimli kitaplarında bulunan hadîslerin kaynakları tespit edilmeye çalışılmıştır. Elde edilen veriler bir bütünlük içerisinde değerlendirilip tablo ve grafiklerle takdim edilmiştir. Çalışma neticesinde, bu eserlerde bulunan hadîslerin büyük bir kısmının hadîsçiler tarafından muteber kabul edilen hadîs kaynaklarında yer aldığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Zemahşerî, Mutezile, Sünnet, Hadîs, Hadîs Kaynakları

Sources of the Hadiths in Works of Zamakhsharî

Abu’l-Qasım Mahmud b. ‘Umar al-Zamakhshari (d. 538/1143) is one of the significant Mu’tazilite scholars who raised in the Harezm region. Zamakhshari, who lived in a period when science and literature reached its peak, wrote about fifty books on many fields, such as tafsir, hadith, kalam, fiqh, language and literature. His works have been appreciated and valued by the scholars. This study tries to establish the sources of the hadiths which were included in one of the Zamakhshari’s most important pieces of work titled: al-Kashshâf an haqâ’iq ghawâmid al-tanzîl wa-uyun al-aqâwîl fi wujûh al-ta’wîl, Rabîu’l-Ebrâr and Ruûsu’l-Mesâil. It has been found that a large part of the hadiths that found in these works are included in the sources of hadiths which were accepted by the muhaddiths. The obtained data were evaluated in a unity and presented with tables and graphs. As a result of the study, a large part of the hadiths found in these works came to be found in muhaddiths accepted sources of hadiths.

Keywords:

Zamakhsharî, Mu’tazila, Sunnah, Hadîth, Sources of Hadîth,

PDF

___

Aydınlı, Abdullah. Hadîs Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2001.
Başkan, Mustafa. “Keşşâf'ta Fıkhu'l-Luga Uygulamaları”. Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Bilgin, Abdülcelil. “Kur’an’daki Deyimler ve Zemahşerî’nin Keşşâfı”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
Birlik, Abdurrahim. “Zemahşerî'nin Ruusu'l-Mesail İsimli Eserinde İlm-i Hilaf (Kitabu'n-Nikâh Örneği)”. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
Çakan, İsmail Lütfi. Hadîs Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
Canan, İbrahim. Kütüb-i Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi. 18 cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1988.
Çelik, Hasan. “Tefsir Geleneğinde İntihal Olgusu: Nesefî Zemahşerî Örneği”. Yüksek Lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
Çiçek, Hacı. “Zemahşeri ve Atwaqu'z-Zeheb fi'l-Mewa'iz we'l-Hutab Adlı Eseri”. Doktora tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
Dihlevî, Şah Veliyullah. Huccetullahi’l-bâliğa. thk. es-Seyyid es-Sâbık. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2005.
Erdim, Enes. “Zemahşerî ve İbn ‘Atiyye’nin Tefsirlerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım”. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Erdoğan, Mehmet ve M. Sait Özervarlı. “Şah Veliyullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2010, 38: 260-267.
Gedik, Şerif. “Keşşâf Tefsirine Göre Âyet ve Sûreler Arasındaki Münasebet ve Âhenk”. Yüksek Lisans tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Görmez, Mehmet. “Tahrîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2010, 39: 419-420.
Havfî, Ahmed Muhammed. ez-Zemahşerî. 2. bs. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb,1982.
Humeyd, Sad b. Abdullah. Turuku tahrîci’l-hadîs. Riyad: Dârû Ulûmi’s-Sünne, 2000.
İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. el-Kâfi’ş-şâfî fî tahrîci ehâdîsi’l-keşşâf. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
İbn Hallikân, Ebu'l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Bermekî el-İrbilî. Vefayâtü’l-a‘yân. thk. Dr. İhsan Abbâs. 7 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osman b. Salâhuddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadîs. thk. Nûruddîn Itr. Beyrut/Dımeşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır/Dâru’l-Fikr, 1986.
Kandemir, M. Yaşar. “İbn Hacer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1999, 19: 514-531.
Kaplan, M. Ragıp. “Zemahşerî'nin el-Minhac Fi Usuli'd-Din Eseri Bağlamında Kelâmi Görüşleri”. Yüksek Lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
Kaya, Mehmet. “İ'râb Değerlendirmelerinin Kur'an'ın Anlaşılmasındaki Rolü: Zemahşerî Örneği”. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Kettânî, Muhammed b. Cafer. er-Risâletü’l-mustatrafe. Beyrut: Dâru’l-Beşşâri’l-İslamiyye, 1993.
Kılıç, Mustafa. “Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ında Kıraat Olgusu”. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Mertoğlu, Mehmet Suat. “Sa‘lebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2009, 36: 28-29.
Özel, Harun. “Zemahşerî ve Nahiv İlmindeki Yeri”. Yüksek Lisans tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Özel, Recep Orhan. “Keşşaf Tefsiri’nin Kur’ân İlimleri Yönünden İncelenmesi”. Doktora tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
Özkızıl, Bekir. “Zemahşerî'nin Keşşâf Tefsîri'nde Peygamber Tefsîri Uygulamaları”. Yüksek Lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
Salih, Subhi. Hadîs İlimleri ve Hadîs Istılahları. çev. Yaşar Kandemir. 9. bs. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
Sâvî, Mustafa el-Cüveynî. Menhecü’z-Zemahşerî fi tefsîri’l-Kur’ân ve beyâni i‘câzih. 3. bs. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1984.
Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdulkerîm b. Muhammed b. Mansûr et-Teymî. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Yemânî. 12 cilt. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1980.
Sifil, Ebûbekir. “ez-Zeyla‘î”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2013, 44: 352-354.
Siler, Aziz. “İbn Kuteybe'nin Garîbu'l-Hadîs ve ez-Zemahşerî'nin el-Fâik fî Garîbi'l-Hadîs Adlı Eserlerinin Konulu Sözlükçülük Açısından Değerlendirilmesi”. Yüksek Lisans tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
Suyûtî, Celâlûddîn Abdurrahman. Cem‘u’l-cevâmi‘. 25 cilt. Kahire: Ezherü’ş-Şerif, 2005.
Yazıcı, Hüseyin. “Muhâdarât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2005, 30: 391-392.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Rabîu’l-ebrâr ve fusûsu’l-ahbâr. thk. Tarık Fethi es-Seyyid. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2006.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Ruûsu’l-mesâil. thk. Abdullah Nezir Ahmed. 3. bs. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmîyye, 2010.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûnu’l-ekâvîl fi vücûhi’t-te’vîl. thk. Ebû Abdillah ed-Dânî. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.
Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnâvût ve Muhammed Nuaym el-Arksûsî. 25 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.
Zeyla‘î, Cemalüddîn Abdullah b. Yusûf b. Muhammed. Tahrîcu’l-ehâdîs ve’l-âsâri’l-vâkıa fî tefsîri’l-keşşâf li’z-Zemahşerî. thk. Abdullah b. Abdurrahman es-Sa’d. 4 cilt. Riyad: Dâru İbn Huzeyme, 1994.
Ziriklî, Hayruddin. el-A‘lâm. 15. bs. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.