Hz Ömer’in İçtihatlarının Fıkhi İlkelerdeki Karşılığına Kısa Bakışlar

Sınırlı olan nasslar sınırsız gelişmeleri yönlendirecek genellikte gelmiştir. Vahiy sürecinin sona ermesi ve Hz. Peygamber’in irtihalinden sonra ortaya çıkan fıkhi problemleri Hz. Ömer ve diğer fakih sahabiler, yaptıkları içtihatlarla çözmüşlerdir. Sonraki nesillere de bu yöndeki birikimleri ile öncülük etmişlerdir. Bu çalışmada Hz. Ömer döneminde yaşanan yoğun içtihat faaliyetlerine dikkat çekip bu mesainin değerini vurgulamak için somut örnekler verip bunları birtakım fıkhi ilkeler ışığında açıklayarak Hz. Ömer’in İslam hukukunun teşekkülüne katkısını vurgulayacağız. Fıkıhta bazı usuli ilkelerin oluşması ve içtihat prensiplerinin oluşmasında Hz. Ömer döneminde yapılan içtihatların etkisi vardır. Bahis mevzu uygulamalar incelenerek oluşturduğumuz ve beş bölümde incelediğimiz ilkeler Hz. Ömer döneminde bilinen fıkhi ilkeler olmayıp sonradan belirlenen prensiplerdir. Sonuç olarak şunları diyebiliriz: Hz. Ömer’in içtihat, fetva, hüküm ve maslahatı gerektirecek birçok uygulaması olmuştur. Bütün nevileriyle içtihadı tatbik etmiştir. Genellikle içtihatlarını şura yoluyla yapmıştır. İçtihatlarına dayanak yaptığı yazılı usul ve kaideleri yoktur. Hz. Ömer birtakım iddiaların aksine nasslarda belirlenmiş hukuki sınırları aşıp reform yapmamıştır. İçtihada bırakılmış sahada kanun koyucunun belirlediği ilkelere bağlı kalarak içtihat faaliyetlerini yürütmüştür. Siyasi başarısının yanında sahabilerin en fakihlerinden biri olarak fıkıh alanında da yaptıklarıyla İslam hukukunun teşekkülüne katkıda bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Sahabe, Fıkıh, İçtihat, Maslahat, Hz. Ömer.

Brief Glances to Omar's Ijtihâds According to Jurisprudential Principles

Limited doctrines covers unlimited improvements. After the end of the process of revelation and Hz. Muhammad's death many problems happened in the field of the fıqh. Hz. Ömer and the other companions makes the case law to solve the problems so they made the lead in to the next generation. In this study we give some concrete examples to tell about the case law activities with jurisprudential principles in the term of Hz. Ömer. In this way we proved that his influence to the formative period of Islamic jurisprudence. Hz. Omar has an effect the formation of some procedural principles and case law. This procedural principles didn’t established during the Hz. Ömer, they were subsequent developments after him. As a result, we can say the following: Hz. Omar has many applications, case, verdict and sentencing to require maslaha. Hz. Ömer was applied to the case law with all varieties. He usually made through the council's case-law. There weren't any bases and written procedures and rules for the case-law that he made. Contrast to some claims he didn't exceed the legal boundaries and didn't make reform. He remained committed to the principles set by the legislator. In this way, the activities carried out case. In addition his political successes he was one of the jurists of the Companions. And we can say that his actions contributed to the formation of Islamic law.

Keywords:

Companions, Fiqh, Ijtihâds, Maslaha, Caliph Omar.,

PDF

___

Akdemir, Salih, Cumhuriyet Dönemi Kur’an Tercümeleri, Akid Yayınları, Ankara, 1989.
Âmini, Nurâlam Halid, es-Sahabe ve Mekanetuhum fi'l-İslam, Daru's-Sahve, Kahire, 1989.
Atay, Hüseyin, “Dini Düşüncede Reformun Yöntemi ve Bir Örnek”, http://www.kelam.org/, Kelam Araştırmaları Dergisi, 4/1, Rize, 2006.
Berki, Ali Himmet, Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye), Hikmet Yayınları, İstanbul, 1982.
Beyhaki, Ebu Bekir Ahmed b. Hüseyn, es-Sünenu’l-Kübra, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1994.
Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Camiu's-Sahih el-Müsned min Hadisi Rasulillahi ve Sünenihi ve Eyyamihi, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981.
Cassâs, Ebu Bekr Ahmed b. Ali Razi, Ahkamu'l-Kur'an, thk. , Muhammed Sadık Kamhavi, Matbaatu Abdirrahman Muhammed, Kahire, ty.
Ceziri, Abdurrahman, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, ter., Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, 7. Baskı, İstanbul, 1993.
Dalgın, Nihat, İslam Hukukunda Boşama Yetkisi, Etüt yay, Samsun, 1999.
Demirci, Muhsin, Kur'ân Tarihi, MÜİFAV. Yayınları, İstanbul, 1997.
Devâlîbî, Muhammed Maruf, el-Medhal ilâ İlmi Usûli’l-Fıkh, Dımaşk, 1378.
Döndüren, Hamdi, Delilleriyle Aile İlmihali, Erkam yay., İstanbul, 1995.
Dönmezer, Sulhi, Şahıslara Karşı ve Mal Aleyhinde İşlenen Cürümler, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul, 1959.
Ebu Davud, Süleyman b. Eş‘as el-Ezdî es-Sicistânî, Kitâbü’s-Sünen (Sünenu Ebî Davud), Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981.
Ebu Ubeyd, Kasım b. Sellam, Kitâbu Fedâili‟l-Kur‟an, thk., Mervan b. Aliyye ve diğerleri, Dâru İbn Kesir, Beyrut, 1995.
Ebû Yusuf, Yakub b. İbrahim el-Ensârî, er-Redd Alâ Siyeri’l-Evzâî, thk. , Ebu’l-Vefâ el-Afgânî, Kahire, İhyâu Maârifi’n-Nu’mâniyye, ty.
Ebû Yusuf, Kitâbü'l-harâc, el-Matbaatü's-Selefiyye, Kahire, 1397.
Ebu Zehra, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa Muhammed, el Cerime ve'l-Ugube fi Fıkhı'l-İslam, Daru'l Fikri'l Arabi, Kahire, 1998.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, Mefhûmü’n-nass, Beyrut, 1996.
Erdoğan, Mehmet, İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi, MÜİFV Yayınları, İstanbul, 1990.
Eskicioğlu, Osman, İslam Hukukunda Vergiler Yahya b. Âdem ve Kitabu'l-Harac'ı, İzmir, 1996.
Fazlurrahman, Tarih Boyunca İslami Metodoloji Sorunu, ter. , Salih Akdemir, Ankara, 1995; Siret Ansiklopedisi, ter. İ. Kâfi Dönmez ve Heyet, İnkılâp Yay., İstanbul, 1996.
Garaudy, Roger, “Şeriat Nedir?” ter., Salih Akdemir, İslâmiyât, Ankara, 1998.
Halili, Cevad Cafer, İmam Ali, thk., Hasan Said, Müessetu Âli Beyt, Dar-u İhya'it-Turas/Beyrut nüshası.
Hatiboğlu, Mehmed Said, “İslam ve Değişim”, İslâmiyât, c. 8, sayı: 1, Ankara, 2005.
İbn Abdilberr, Nemeri el-Kurtubi Ebu Amr Yusuf b. Abdullah, el-İstiab fi Marifeti’l-Ashab, thk., Ali Muhammed el Bacevi, Daru’l-Ceyl, Beyrut, 1412.
İbn Âbidîn, Muhammed b. Muhammed Emin ed-Dımaşkî, Reddü'l-Muhtar, Daru İhyai Turasi’l Arabî, Beyrut, ty.
İbn Ebi Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrahim el-Absi el-Kufi, el-Kitâbü'l-Musannef fi'l-Ehâdîs ve'l Âsâr, Dar u’l-Fikr, Beyrut, 1995.
İbn Hacer, Ebü'l-Fazl Şehâbuddîn Ahmed b. Alî el-Askalani, Fethü'l-Bâri bi-şerhi Sahîhi'l-Buhârî, thk., Abdülaziz b. Abdullâh b. Bâz, Daru'l-Fikr, Beyrut, 1990.
İbn Hümâm, Kemâluddin Muhammed b. Abdülvâhid, Şerhu Fethu'l-Kadîr, Kahire, ty.
İbn Kayyim Cevziyye, Şemsuddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ebi Bekr, İ‘lâmü'l -Muvakki‘în an Rabbi'l-Âlemîn, thk., Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, Matbaatü's-Sa‘âde, Mısır, 1955.
İbn Kesir, Ebu'l-Fidâ İsmâîl b. Ömer, Tefsiru’l-Kur’an’il Azim, Daru’l-Marife, Beyrut, 1969.
İbn Kudame, Ebu Muhammed Abdullah, el- Muğni fil-fıkh el-Hanefi, Daru’l-Menar, Mısır, 1367.
İbn Mace, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî, Sünen-ü İbn Mâce, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981.
İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed, Bidâyetu'l-Muctehid ve Nihâyetu’l-Muktesid, Mektebetu Kulliyyâtil-Ezher, Kahire, 1966.
Kal‘acî, Muhammed Revvâs, Mevsû‘atü fıkhi Ömer İbni’l-Hattâb, Beyrut, 1981.
Karadavi, Yusuf, Fıkhu'z-Zekât, Muessesetu'r-Risale, Beyrut, ty.
Karaman, Hayreddin, Fıkıh Usûlü, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2010.
Karaman, “İctihadın İslam Düşüncesine Katkısı”, Uluslararası İslam Düşüncesi Konferansı, İstanbul, 1997.
Kâsânî, Ebû Bekr Mes‘ûd b. Ahmed, Bedâiü‘s-Sanâi fî Tertibi'ş-Şerâi, Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut, 1974.
Kettani, Muhammed el-Muntasır, et Terâtîbü'l İdâriye, Câmi‘atü Ümmi'l-Kurâ, Mekke, 1984.
Koçak, Muhsin, İslam Hukukunda Hükümlerin Değişmesi Açısından Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları, Samsun, 1997.
Komisyon, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale yay., 1990.
Kurtubi, Ebu Abdullâh Muhammed b. Ahmed, el-Cami li-Ahkâmi'l-Kur'ân, Daru İhyâi’t-Türasi’l- Arabî, Beyrut, 1985.
Mahmesânî, Subhî, Felsefetü’t-Teşrî‘ fi’l-İslâm, Beyrut, 1380.
Mahmud, Abdulaziz Muhammed, Menhecu's-Sahâbe fi't-Tercih, Beyrut, 2004.
Maliki, Abdurrahman, İslam Hukukunda Ceza, Köklü Değişim yay., İstanbul, 2002.
Maverdi, Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Basri, el-Ahkamu’s Sultaniye, thk. , Halid Abdullatif Âlemi, Daru’l Kitabi’l Arabî, Beyrut, 1999.
Mennâu'l-Kattân, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrût, 1991.
Mevdudi, Ebu'l-A'la, İslam'da Hükümet, ter., Ali Genceli, Hilal yay., 2006.
Meydanî, Abdülgani b. Talib b. el-Hanefi, El-Lübab Fî Şerhi’l Kitab, Daru’l Kitabi’l Arabî, Beyrut, 1999.
Miras, Kâmil, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, Ankara, 1966.
Müslim, Ebû’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî, Sahîhu Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981.
Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şu‘ayb, Sünenü'l-Kübrâ, thk., Abdülgaffâr Süleymân el-Bündârî, Ebû‘Abdullâh Seyyîd b. Kesrevî, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1991.
Ömeri, Nâdiy Şerîf, İctihâdü’r-Rasûl, Beyrut, 1984.
Pezdevî, Ebu’l Hasen Ali b. Muhammed b. Hüseyn, Usûlü’l Pezdevî, (Kenzu’l vusu’l ilâ Ma’rifeti’l-Usûl), (Keşfü'l esrâr’ın hamişinde), İstanbul, 1307.
Sabunî, Muhammed Ali, Revai’u’l-Beyân Tefsiru Ayati’l- Ahkâmi mine’l-Kur’an, Dersaadet Kitabevi, ty.
San'ani, Abdurrezzak b. Hemmam b. Nafi el-Himyeri, el- Musannef, thk. , Habiburrahmân el-A’zamî, el Mektebu’l-İslâmî, Beyrut, 1983.
Sanani, Muhammed b. İsmail el-Emir, Sübülü’s-Selam Şerhu Buluği'l-Meram min Cem'i Edilleti'l-Ahkâm, thk., İbrahim Muhammed Cemel, Daru'l-Kitabi'l-Arabî, Beyrut, 1990.
Sayis, Ali - Şeltut, Mahmud, Mukarenetü'l-Mezahib fi'l-Fıkh, Matbaatu Muhammed Ali, Mısır, 1953.
Serahsi, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsuddin, Kitabu'l-Mebsut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 2001.
Sıddîkî, Muhammed Zübeyr, Hadis Edebiyatı Tarihi, ter., Yusuf Ziya Kavakçı, İstanbul, 1966.
Sifil, Ebubekir, Hz. Ömer ve Nebevi Sünnet, Kayıhan Yay., İstanbul, 2007.
Suyuti, Ebû'l-Fazl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-İtkân fî Ulûmi'l-Kur’ân, el-Matbaatu'l-Ezheriyye, Kahire, 1318;
Suyuti, Dürrü'l-Mensûr fi't-Tefsiri'l-me'sûr, Şirketu Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Babi el- Halebî, Mısır, 1978.
Şaban, Zekiyüddin, Usulu'l-Fıkh (İslam Hukuk İlminin Esasları), ter. İbrahim Kâfi Dönmez, TDV Yay., Ankara, 1996.
Şafii, Ebû Abdullâh Muhammed b. İdrîs, el-Ümm, Dârü'l-Fikr, Beyrut, 1983.
Şevkani, Ebû Abdullâh Muhammed b. Alî, Fethü’l-Kadîr el-Câmi‘ beyne Fenneyi’r-Rivâye ve'd-Dirâye min İlmi’t-Tefsîr, Beyrut, ty.;
Şevkani, Neylü’l Evtar Min Esrari Munteka’l Ahbar, Daru İbn-i Cevzi, Riyad, 2006.
Şeyh Müfid, Mes'eletün uhra fi'n-nassi ala Ali, thk., Mehdi Necef, Daru'l Müfid, Beyrut, 1414.
Şeyhzâde, Abdurrahman Muhammed, Mecmau'l-Enhur fî Şerhi Multeka'l-Ebhur, Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, İstanbul, 1309.
Şirazi, Ebu İshak, el-Lüma fi Usuli'l-Fıkıh, Daru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, 1998.
Şirazi, Mühezzeb fil-Müzehheb, Matbaatü'l-Bâbî el-Halebî, ty.
Taberi, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Camiu’l-Beyan an Te’vili ayi’l-Kur’an, (Tefsirü’t-Taberi), Daru’l-Fikr, Beyrut, 1995.
Tahavi, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed el-Ezdî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, thk., Muhammed Zührî en-Neccâr, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, h. 1399.
Tirmizi, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ es-Sülemî, el-Câmi‘ü's-Sahîh (Sünenü’t-Tirmizî), thk., Ahmed Muhammed Şâkir ve diğerleri, Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, t.y.
Watt, Montgomery, Kur'an'a Giriş, ter. , Süleyman Kalkan, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2000.
Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili Tefsiri, Hikmet Neşriyat, İstanbul.
Zerkeşi, Bedrüddin Muhammed b. Abdillah el-Burhan fi Ulumi'l-Kur'an, thk., Mustafa Abdülkadir Ata, Daru'l Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 2001.
Zeyd İbn Ali, İbnu Ali Zeynelâbidin İbni'l-Hüseyn, Müsnedu Zeyd İbnu Ali, Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, Beyrut, 1966.
Zeydan, Abdülkerim, Ahâkmu’z-Zimmiyyîn ve’l-Müste’minîn fi Dari’l-İslâm, Bağdat, 1963.
Zeydan Corci, Medeniyyet-i İslamiyye Tarihi, ter., Zeki Megamiz, İstanbul, 1910.
Zeylaî, Ebû Muhammed Abdullâh b.Yusuf el-Hanefî, Nasbu'r-Raye li Ahadisi'1-Hidaye, Daru’l Hadis, Kahire, 1938.
Zuhayli, Vehbe, el-Fıkhu'l-İslami ve Edilletuhu, Daru'l-Fikr, Dımaşk, 1989.
Zürkani, Muhammed Abdülazim, Menâhilü’l-İrfan fî ulûmi’l-Kur’ân, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Mısır, ty.