Nevzat ÇEVİK, İsa KIZGUT, Süleyman BULUT

Bir Doğu Lykia Kenti İdebessos

An East Lycian City: Idebssos

1842’de Lykia yolculuğu yapan Spratt ve Forbes 4 Nisan’da İdebessos’a da uğramıştır. Kentin yazıtlarıyla ilgili ilk çalışma ise Kalinka tarafından 1944’te yayınlanmıştır. 1958’de Stark’ın gezi değerlendirmesi ve Bean’in kalıntılara ve tarihe yönelik özet incelemesi değerlendirmesi sonrasında Bayburtluoğlu’nun da kısa bir ziyareti söz konusu olmuştur. Hellenkemper ve Hild de bölgedeki hızlı-yüzeysel incelemelerinde İdebessos’u ele alan bilim adamlarındandır. Çevik de kentte ilişkin ilk gözlemlerini 2000 ve 2008 yıllarında gerçekleştirmiştir. Ekibimiz, 2008 yazında yerleşimi tüm kalıntılarıyla ele alıp detaylıca incelemiş ve varılan sonuçları bu makale kapsamında bilime sunmuştur. Stephanos’un sözlüğünde Lykia kentlerinden biri olarak sayılan İdebessos, Hierokles’te yanlışlıkla İlebessos olarak yazılmıştır. Kentin adının anlamı ve kaynağıyla ilgili kesin bilgi bulunmamakla beraber, Adındaki “ss” sufixi –soneki-, kalıntılarla görünenden daha eski bir yerleşimin var olduğunu düşündürmektedir. Lykçe’de olasılıkla “İdãb”dır. “Kadın adı olan ‘İtei’ ve ‘maxzza’dan bir kompozisyon olarak Idamaxzza biçiminde gelmektedir”. Neumann da olasılıkla bir kişi ismi olduğunu belirtir. Perslere ait “İte” adının geçtiği bir Klasik Dönem sikkesinin İdebessos’a ait olması kuşkuludur. Bölgede ‘İte’ ile başlayan başka bir yerleşim ismi şimdilik bilinmemektedir. İdebessos’un adıyla ilgili daha anlamlı bir yorum Ramsay tarafından yapılır: “Kurt olarak anılan Pisidia rahiplerinin başı olan Başkurt ‘Edagdabos’ (Arkhigallos) olarak adlandırılıyordu. Grekçe ‘Arkhi’nin karşılığı Anadolu’da İda, İdo yada Ede idi. ‘İda Dağı’ başdağ ya da en yüksek dağ idi. Idomeneus ise ölçülü şiirde kullanılan ‘İda’nın uzun hecelenmiş biçimiydi. Meno yada mene ise Anadolu’da rahip ailesinin ortak ismiydi. Bu kökenden oluşturulmuş diğer bir yerleşim adı olasılıkla Likya’daki İdebessos’tur”. Pisidia sanat geleneğinin, Lykia’ya göre çok daha baskın olduğu İdebessos’ta Ramsay’in yorumu yörüngesinde adlandırması normal görünürken, kentin arkasındaki dağlık alanda bulunan bölgenin en yüksek tepesi Kızlarsivrisi’nin varlığı da, yerleşime ‘Başdağ’dan kaynaklanan bir ismin verilmiş olmasını doğallaştırmaktadır. Kentin adı olan İdebessos dolayısıyla arkasındaki en yüksek dağdan kaynaklanmış olmalıdır. En erken tarihsel bilgilerimiz Birlik dönemindendir. Kent, başından beri Birliğin üyesidir. Araştırmalarımızda bulduğumuz bir Hellenistik yazıt ve bazı duvarlar bu dönemde yerleşimin varlığını gösteren kalıtlardır. Ele geçen yazıtlar, yerleşimin bir ‘polis’ olduğunu ve Roma döneminde Akalissos ve Kormos ile başını Akalissos’un çektiği bir Sympoliteia’nın üyesi olduğunu ve üç kentin, Birlik’te tek oyla temsil edildiğini göstermektedir. Roma Dönemi sonrasında ise Edebessos adını alan kent Hıristiyanlık döneminde Myra Metropolü içerisinde, adı Lebissos, Lemissos olan bir piskoposluk olarak anılır. İdebessos, Doğu Lykia’nın kuzeyindeki dağ yerleşimleriyle kıyı kentlerini birbirine bağlayan yol güzergahı üzerinde bulunmasıyla önemlidir. Patara’da bulunan Miliarium Lyciae’de adı geçen 50 yerleşim arasında ismi anılır. Anıtın C yüzündeki yerleşimler İdebessos ile başlar, Akalissos ve Korma ile devam eder. Akalissos ve Korma arasının 24 stadia olduğu görülürken, şanssızlık eseri İdebessos ile Akalissos arasındaki mesafeyi vermesi beklenen kısım eksiktir. Aynı yazıtın devamında İdebessos yolu Kithanaura’ya bağlanır. Miliarium Lyciae’de okunamasa da Arykanda’dan İdebessos’a uzanan bir yolun varlığı da beklenir. Stark, “İskender’in, ordularının bir bölümünü olasılıkla Arykanda, İdebessos ve bugünkü Kesmeboğazı üzerinden Phaselis’e ulaştırmış”, olabileceğini öne sürmektedir. Doğu Lykia kentlerinden olan İdebessos, Akalissos’un 7 km. kuzeyinde, Kormos’un ise kuzeybatıda yer alır. Kumluca İlçesi’ne bağlı Karacaören- Kozağacı Köyü’nden kuzeye Kırkpınar Yaylası’na ulaşımı sağlayan orman yolu ile ulaşılır. Akdağlar’ın (Masikytos) bir parçası olan ve en tepesinde 3070 m yüksekliğindeki Kızlar Sivrisi’nin bulunduğu Kartal Dağı’nın doğu eteklerindeki Gücüzen Dağı’nın doğu yamacında, 1050 m. yükseklikteki tepe boyunca konumlanır. Kızlar Sivrisi ve Üçkuyular tarafından inen Ak Dere İdebessos’un 500 m. kuzeyinden Karacaören’e doğru iner. Yerleşimin ana su kaynakları bu derenin bulunduğu vadide olmalıdır. Kente ait olduğu düşünülen sikkeyi saymazsak, Klasik ve öncesine ilişkin hiçbir veri bulunmamaktadır. Kaya mezarı yokluğu bu şüpheyi arttırır. Yüzeyde görünen yapılardan, özellikle tiyatrodan Hellenistik Dönem’de, boyutlarını ve planını bilmediğimiz bir biçimde var olduğu; en varsıl günlerini yaşadığı Roma Dönemi’nde, küçük bir kent olduğu; Bizans döneminde 3 kilisesi ve kastronuyla Bizans’ın farklı dönemlerinde yerleşim gördüğü ve Roma Dönemi kent boyutunun yaklaşık korunduğu anlaşılmaktadır. Çevresindeki tarım arazilerinden ve daha çok da ormanlardan geçimini sağlayan, tamamen Doğu Lykia’lı bir dağ yerleşimidir. Rhodiapolis üzerinden Finike Körfezi, Arykanda üzerinden Elmalı platosu ve Kithanaura-Trebenna üzerinden Attaleia’ya varan yolların kavşağında, dağlarla sahili birbirine bağlayan bir uğrak noktasıdır. Kormi, Akalissos, Pygale, Madnausa gibi küçük Alakır Vadisi yerleşimlerinin ortak kent boyutundadır. Yerleşim kalıntılarından özellikle hamam ve tiyatro gibi büyüklükleri popülasyona dayalı olması gereken kamu yapıları yerleşimin küçük boyutları hakkında fikir verse de, kentin niteliği daha çok nekropolden yansır: Nitelik ve nicelik beklenenin üzerindedir. Lykia Birliği’nde Akalissos ve Kormos’la birlikte sahip olabildiği tek oy hakkı bunu siyasi anlamda doğrular. Yani otonomisi dahi tek oyla temsil edilen diğer Lykia kentleri düzeyinde değildir. Birlik bağlamındaki kararlarında, tek oyun ortakları olan Akalissos ve Kormos’a bağlı davranmak zorunda olması siyasi zayıflığını tanımlar.Topoloji açısından yerleşim özellikleriyle ve kalıntıların bazı özel yanlarıyla farklı özellikler sergilemeleri dışında, yerleşimde özgün kalıntılar da bulunmaktadır. Lykia’da benzeri

PDF

___

Aktaş 2008 Ş. Aktaş, “Tombs of the Exedra Type and Evidence from the Pataran Examples”, Adalya XI, 2008, 235-61.
Akyürek 2005 E. Akyürek, “Bizans Dönemi Kalıntıları”, in N. Çevik et al. (eds.), Trebenna. Tarihi Arkeolojisi ve Doğası/Trebenna. Its History, Archaeology and Natural Environment. Adalya Supplementary Series 1 (2005) 99-130.
AnadoluAraş Anadolu Araştırmaları / Jahrbuch für kleinasiatische Forschung.
ANRW Aufstieg und Niedergang der römischen Welt
AST Araştırma Sonuçları Toplantısı
Aydın 2006 A. Aydın, “Die Trikonchosbauten in Lykien: Ihre Entwicklung und Funktion”, in: K. Dörtlük – B. Varkıvanç – T. Kahya – J. des Courtils – M. D. Alparslan – R. Boyraz (eds.), The IIIrd International Symposium on Lycia. 07-10 November 2005, Antalya (2006) Vol. I (2006) 31-47.
Bayburtluoğlu 1984 C. Bayburtluoğlu, “Arykanda”, KST VI, 1984, 289-300.
Bayburtluoğlu 2004 C. Bayburtluoğlu, Likya (2004).
Bean 1997 G. E. Bean, Eskiçağda Likya Bölgesi (1997).
Cagnat 1906 R. L. V. Cagnat, Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes. 1906-1927.
Carruba 1993 O. Carruba, “Dynasten und Städte. Sprachliche und sonstige Bemerkungen zuden Namen auf den lykischen Münzen”, Akten des II. internationalen Lykien Symposions I, TAM nr. 17 (1993) 11-25.
Çevik 2002 N. Çevik, Taşların İzinde Likya (2002).
Çevik et al. 2004 N. Çevik – B. Varkıvanç – S. Bulut – İ. Kızgut, “Trebenna: eine fast vergessene Stadt am lykisch-pamphylisch-pisidischen Grenzgebiet”, Antike Welt, 2004-1, 41-49.
Çevik – Pedarros 2004 N. Çevik – I. P. Pedarros, “The Fortified Site of Kelbessos I”, Anatolia Antiqua XXII,2004, 283-91.
Çevik et al. 2005 N. Çevik – B. Varkıvanç – S. Bulut – İ. Kızgut, “Roma Dönemi Kalıntıları”, in: N. Çevik – B. Varkıvanç – E. Akyürek (eds.), Trebenna. Tarihi Arkeolojisi ve Doğası / Trebenna. Its History, Archaeology and Natural Environment. Adalya Supplementary Series 1 (2005) 31-80.
Çevik 2006 N. Çevik, “The social structure as reflected through the necropolii of Trebenna”, in: K. Dörtlük – B. Varkıvanç – T. Kahya – J. des Courtils – M. D. Alparslan – R. Boyraz (eds.), The IIIrd International Symposium on Lycia. 07-10 November 2005, Antalya (2006) 175-207
Çevik – Bulut 2007 N. Çevik – S. Bulut, “The Belen and Kelbessos farmsteads with towers on the border of Pisidia – Lycia and some thoughts on security in the countryside”, Adalya X, 2007, 105-130.
Çevik – Bulut – Kızgut 2008 N. Çevik – S. Bulut – İ. Kızgut, “Rhodiapolis Kazılarında İlk Yıl”, KST XXIX-II,2008, 1-18.
Çevik 2008 N. Çevik, “Rhodiapolis ve Kumluca Sınırları İçindeki Diğer Antik Yerleşimler”, in: N. Çevik (ed.), Arkeolojisi, Tarihi, Doğası ve Tarımıyla Kumluca-Rhodiapolis (2008) 11-72.
Çevik 2008a N. Çevik, “Northeast Lycia. The New Evidence – The results from the past ten years from the Bey Mountains surface surveys”, Adalya XI, 2008, 189-233.
Çevik 2008b N. Çevik, “Kithanaura: Doğu Likya’da Bir Kent”, in: İ. Delemen et al. (eds.),Euregetes Haluk Abbasoğlu’na Armağan Kitabı (2008), 327-41.
Çevik – Bulut 2008 N. Çevik – S. Bulut, “The rediscovery of Gagae/Gaxe in the south-east corner of Lycia. New finds from the total surface surveys”, Adalya XI, 2008, 63-98.
Çevik–Kızgut–Bulut 2009 N. Çevik – İ. Kızgut – S. Bulut, “Rhodiapolis Baths: The First Evaluation Following the Excavations and Its Contributions to the Knowledge on Lycian Baths Architecture and Technique”, Adalya XII, 2009. SAYFA
Delemen 1996 İ. Delemen, “Lykia – İdebessos’ta Bulunmuş Olan Bronz Adak Heykelcikleri”, AnadoluAraş XIV, A. Erzen Armağanı, 1996, 197-212.
Farrington 1995 A. Farrington, The Roman Baths of Lycia. An Architectural Study (1995).
Gülşen 2007 F. Gülşen, “Wall Heating Systems in the Roman Period Lycian Baths: The Examples from Patara and Tlos”, Adalya X, 2007, 223-58.
Heberdey – Kalinka 1897 R. Heberdey – E. Kalinka, “Bericht über zwei Reisen im südwestlichen Kleinasien”,Denkschriften der Akademia der Wissenschaften Wien 45 (1897).
Hellenkemper – Hild 2004 H. Hellenkemper – F. Hild, Lykien und Pamphylien, TIB 8-2 (2004).
Hierocles Le synekdèmos d’Hieroklès, E. Honigmann (ed.) (1939).
Ishler 1994 H. P. Ishler, “Idebessos”, in: P. C. Rosetto – G. P. Sartario (eds.), Teatri greci e romani alle origini del linguaggio rappresentato (1994).
Işık 2000 F. Işık, Patara. The Capital City of Lycian League (2000).
İşkan 2001 H. İşkan, “Yapı ve İçerik”, in: H. İşkan – F. Işık (eds.), Milliarium Lyciae. Patara Yol Klavuz Anıtı/Das Wegweisermonument von Patara, Lykia IV (2001) 19-51.
Jameson 1980 S. Jameson, “The Lycian League, Some Problems in Its Administration”, ANRW II.7.2 (1980) 832-55.
Kalinka 1944 E. Kalinka, Linguis Graeca et Latina Conscripti, TAM II. III (1944).
Kızgut 2005 İ. Kızgut, “Türkiye’nin Seçilmiş Bazı Müzeleri’nden Helenistik ve Roma Dönemi Bronz Heykelcikleri” (Unpublished PhD thesis, Antalya 2005).
Korkut 2003 T. Korkut, “Zur lykischen Badearchitektur im Lichte der Thermen von Patara”, IstMitt 53, 2003, 445-59.
KST Kazı Sonuçları Toplantısı
Lang 2003 G. Lang, Klassische antike Stätten Anatoliens I (2003).
Lawrance 1983 A. W. Lawrance, “A skeletal history of Byzantine fortification”, BSA 78, 1983, 171–227.
Magie 1950 D. Magie, Roman Rule in Asia Minor (1950).
Mørkholm – Neumann 1978 O. Mørkholm – G. Neumann, Die lykischen Münzlegenden, Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen I.Philologisch-Historische Klasse Nr. 1 (1978).
Ramsay 1920 W. M. Ramsay, “Pisidian Wolf-Priests, Phrygian Goat-Priests, and the Old-Ionian Tribes”, JHS 40–2, 1920, 197-202.
Robert 1962 L. Robert, Villes d’Asie Mineure (1962)
Spratt – Forbes 1847 T. A. B. Spratt – E. Forbes, Milyas, Kibyratis ve Likya’da Yolculuklar, 2 vols. D. Türker (ed.) (2008).
Stark 1986 F. Stark, Alexander’s Path from Caria to Cilicia (1986).
TAM Tituli Asiae Minoris I-III (1901-1914)
TIB Tabula Imperiali Byzantini
Vismara 1989 N. Vismara, Monetazione arcaica della Lycia. II. La collezione Winsemann Falghera, Glaux 3 (1989).
Zgusta 1984 L. Zgusta, Kleinasiatische Ortsnamen (1984)
Zimmermann 1992 M. Zimmermann, Untersuchungen zur historischen Landskunde Zentrallykiens (1992).

ISSN: 1301-2746
Yayın Aralığı: Yıllık
Başlangıç: 1996
Yayıncı: Koç Üniversitesi AKMED (Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi)