11966

DIVÂN-I HIKMET’IN KÖKŞETAV NÜSHASINDA ANLAM ALANLARI AÇISINDAN TÜRKÇE KÖKENLI İSIMLERİM DEĞERLENDİRİLMESİ

Makalede, Türk edebiyatının önemli şahsiyetlerinden biri olan Ahmet Yesevî’nin baş eseri Divân-ı Hikmet’in Kazakistan’ın Kökşetav şehrinde bulunan nüshasının söz varlığı ve özellikle eserin söz varlığının büyük bir kısmını oluşturan Türkçe kökenli isimler incelenmiştir. Yazıda hikmetlerde geçen üç yüz elliye yakın Türkçe kökenli isim anlam bakımından sınıflandırılmış, temalarına göre kelimelerin kültürel, etnik vb. arka planı üzerinde durulmuştur. Divân-ı Hikmet’te geçen yalnız başına anlamsız ancak cümle içerisinde anlam ilişkisi kurarken mana kazanan kelimeler, gramer açısından değil bunlar işaret ettikleri anlamlarına göre işaret, belirsizlik, benzerlik, eşitlik, tercih, tarz, araç, vasıta, varlık, yokluk, gereklilik vb. anlamları bildiren kelimeler olarak ayrılmıştır. Her anlam alanıyla ilgili kelimelerin sayısı ve sıklık oranı tespit edilmiştir. Bununla birlikte her anlam alanıyla ilgili kelimelerin Divân-ı Hikmet’in söz varlığındaki yeri ve Yesevî’nin edebî gücü ve sanatını anlatmadaki rolü üzerinde durulmuştur. Eserde kullanılan deyim, metafor, benzetme, yakıştırma gibi mecazlı anlatımlar Yesevî’nin dili kullanmadaki ustalığını, üslubunu gösterirken, eseri de söz varlığı bakımından zenginleştirmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet, Kökşetav Nüshası, Söz Varlığı, İsimler.

Names of Turkish Origin in Terms of Meaning Fields in the Kokşetav Copy of «Divân-ı Hikmet»

This article examines the vocabulary of the Kokshetav copy of the main work of one of the prominent figures of Turkic literature Khoja Akhmet Yassawi as «Diwan-i Hikmet» (Divân-ı Hikmet), and also examines the words of Turkic origin, which make up most of the vocabulary of the work. In particular, about three hundred words of Turkic origin in Hikmet were classified by meaning, semantic meanings were analyzed taking into account cultural and ethnic properties. The words used in «Diwan-i Hikmet», which do not have an independent meaning, but whose meanings are revealed when establishing semantic relations in a sentence, were distributed not according to grammatical rules, but according to the meanings they denote: such as orientation, uncertainty, similarity, equality, preference, style, causality, presence-absence The number of words related to each semantic group and the frequency of their use were determined, special attention was paid to semantic groups with a rich vocabulary. At the same time, the features of the work were noted as the place of the words included in each semantic group in the vocabulary of «Diwan-i Hikmet», their emotional and expressive power. Such artistic means as phraseology, metaphor, comparison, epithet, idiom used in the language of the monument indicate that Yassawi skillfully used words and reflects his peculiar stylistic features and the richness of the vocabulary of the monument.

Keywords:

Akhmet Yassawi, Diwan-i Hikmet, Kokshetaw Copy, Vocabulary, Names.,

PDF

___

1. Petek Ercan, Dağıstan Serdar. Dîvân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasının Dili [The Language of the Kokshetav Copy of the Divan-ı Hikmet] // Akademik Bakış Dergisi. Eylül-Ekim, Kırgızistan. – 2017. Sayı: 63. Celal-Abad. – S. 11–119. [in Turkish]
2. Petek Ercan, Dağıstan Serdar. Dîvân-ı Hikmet’in Yeni Bir Nüshası Kökşetav Nüshası [A New Copy of the Divan-ı Hikmet Kokshetau Copy] // TDK Türk Dünyası, Dil ve Edebiyat Dergisi. – 2017. Bahar-Spring. Ankara. – S. 207–233. [in Turkish]
3. Akar Ali, Utebekov Senbek. Divân-ı Hikmet’in Ses Uyumu Üzerine (Kökşetav Nüshası) [On the Harmony of the Voice of Divan-ı Hikmet (the Kokshetau variant)] // Karadeniz Araştırmaları. – 2020. XVII/65. Giresun. – S. 217–233. [in Turkish]
4. Akar Ali, Utebekov Senbek. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Tasvirî Fiillerin Kullanılışı [The Use of Verbs in the Depiction of Divan-ı Hikmet in the Copy of Kokshetau]. Türkiyat Mecmuası. – 2020. 30, 2. İstanbul. – S. 327–354. [in Turkish]
5. Utebekov Senbek. Divân-ı Hikmet’in Dil İncelemesi - Kökşetav Nüshası - (Metin - Gramer - Dizin) [Language Review of the Divan-ı Hikmet - Kokshetau Copy - (Text - Grammar - Index)]. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi. – Muğla, 2020. – 656 s. [in Turkish]
6. Utebekov S. Diuani hikmettіn morfonologiialyq sipaty (Kokshetau nusqasynyn negіzіnde) [Morphological character of Divani Hikmet (based on the Kokshetau variant)] // Al-Farabi atyndagy Qazaq Ulttyq universitetі, Shygystanu seriiasy. – 2020. – №2/93. – B. 107–116. [in Kazakh]
7. Utebekov S. Diuani Hikmettegі anatomiialyq ataulardyn turkі tіlderіndegі qoldanystaryna bailanysty salystyrmaly-salgastyrmaly taldau [Comparative analysis of anatomical names in Diwani Hikmet in connection with their use in Turkic languages] // Turkologiia. – 2021. – №1(105). – B. 112–140. [in Kazakh]
8. Utebekov S. Diuani hikmettegі dіni terminderdіn turkіlіk qabaty (Kokshetau nusqasynyn negіzіnde) [The Turkic layer of religious terms in Diuani Hikmet (based on the Kokshetau variant)] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2021. – №3(121). – B. 39–56. [in Kazakh]
9. Jambek S. Kokshetaudan tabylgan Diuani hikmet turaly soz [A word about Diuani Hikmet found in Kokshetau] [Elektrondy resurs]. URL: https://adebiportal.kz/kz/news/view/20875 (05.01.2020). [in Kazakh]
10. Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı [Turkish Literature]. 2. Baskı. C. 2. – İstanbul: Yaylacılık Matbaası, 1966. – 752 s.
11. Borovkov A.K. Ocherki po istorii uzbekskogo iazyka [Essays on the history of the Uzbek language] // Sovetskoe vostokovedenie. Ch. 5. – Moskva-Leningrad: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1948. – C. 229–250. [in Russian]
12. Najip E.N. Issledovaniia po istorii tiurkskih iazykov XI–XIV vv. [Studies on the history of the Turkic languages of the XI–XIV centuries.] – Moskva: Nauka, 1989. – 283 s. [in Russian]
13. Syzdyqova R. Iasaui hikmetterіnіn tіlі [The language of the Hikmets of Yasawi]. – Almaty: El-Shejіre, 2014. – 664 b. [in Kazakh]
14. Üşenmez, Emek, Türkçe İlk Kuran Tercümelerinden Özbekistan Nüshası [The First Translation of the Qur'an in Turkish is the Uzbek Copy]. – İstanbul: Çalış Ofset Matbaacılık Ltd. Şti, 2013. – 1048 s. [in Turkish]
15. Qorganbekov B. Qoja Ahmet Iasauidіn «Diuani hikmetі» jane qazaq folklory [Khoja Akhmet Yasawi's «Divan Hikmet» and Kazakh folklore]. – Astana: Saryarqa baspasy, 2012. – 256 b. [in Kazakh]
16. Tekin, Talat, Orhon Türkçesi Grameri [Orkhon Turkish Grammar]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003. – 272 s. [in Turkish]
17. Tekin, Talat, Orhon Yazıtları [Orkhon Inscriptions]. – İstanbul: Simurg Yayınları, 2010. – 136 s. [in Turkish]
18. Gabain, A. von, Eski Türkçenin Grameri [Grammar of Old Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988. – 313 s. [in Turkish]
19. Şirin, Hatice, Eski Türk Yazıtlarında Söz Varlığı İncelemesi [Vocabulary Analysis in Ancient Turkish Inscriptions]. – Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 2016. – 750 s. [in Turkish]
20. Atalay, Besim, Mâhmud Kaşgarlı Divanü Lȗgat-it Türk [Mahmud Kashgarli Divanu LȗGat-it Türk]. C. IV. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006. – 887 s. [in Turkish]