Kazan Bey Oğlu Uruz Bey'in Tutsak Olduğu Boy'un Tarihi

Dede Korkut Kitabı’ndaki dördüncü boy Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’dur. Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’da tarihi-coğrafi, edebi-kültürel olarak başlıca iki tabaka bulunmaktadır: alt tabaka ve üst tabaka. Alt tabaka Göktürk-Türgiş tabakası, Oğuz tabakasından oluşmaktadır. Diğer birçok Dede Korkut boyu gibi, Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’da da en eski devirler tabakası ve İskit/Saka-Hun-Kanglı-Usun tabakası bulunabilir. Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’un önemli bir tarihi tabakası Göktürk-Türgiş dönemiyle ilgilidir. Dede Korkut’ta önemli bir yere sahip olan, destanın başkahramanı Salur Kazan/Kazan tipinde en eskisi tarihin derinliklerine uzanan birçok tarihi-destani-efsanevi-mitolojik tabaka bulunmaktadır. Dede Korkut’taki Salur Kazan/Kazan tipinin önemli bir tarihi tabakası Kara Türgiş Devleti’nin kurucu hükümdarı Su-lu Kağan (716-738) ile ilgilidir. Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’da, Salur Kazan’ın oğlu Uruz tutsak düşmüştür. Tarihi kaynaklarda Su-lu Kağan’ın oğlunun tutsak düşmesi ile ilgili iki farklı olay söz konusudur. Bu iki olaydan biri Dede Korkut’taki Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’a yansımış olabilir. Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’un bir alt tabakası Oğuz dönemiyle ilgilidir. Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’un Orazın Kola Tüşmeki adlı Türkmenistan varyantının olması, boyda geçen birçok yer adı, bu boyun tarihi köklerinin Oğuzların Orta Asya’da bulundukları 10.-11. yüzyıllardan daha eski bir tarihe ait olduğunu göstermektedir. Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’un en üst tabakası sonraki dönemlerle ilgilidir. Bu çalışmada Dede Korkut’taki Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’un tarihini incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Dede Korkut, Salur Kazan, Kazan, Burla Hatun, Uruz

The History of Kazan Bey Oglu Uruz Bey'in Tutsak Oldugu Boy

The fourth epic in the Book of Dede Korkut is the Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Oldugu Boy. There are two main historical-geographical, literary-cultural layers in Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Oldugu Boy: the lower layer and the upper layer. The lower layer consists of the Gokturk-Turgesh layer and the Oghuz layer. Like many other Dede Korkut epics, the oldest periods layer and the Scythian/Saka-Xiongnu-Kangju-Wusun layer can be found in Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Oldugu Boy. An important historical layer of the Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Oldugu Boy is related to the Gokturk-Turgesh period. There are many historical-epic-legendary-mythological layers, the oldest of which reaches the depths of history, in the Salur Kazan/Kazan type, the protagonist of the epic, which has an important place in Dede Korkut. An important historical layer of the Salur Kazan/Kazan type in Dede Korkut is related to the founding ruler of the Black Turgesh State, Su-lu Kagan (716-738). Uruz, son of Salur Kazan, was captured in the Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Oldugu Boy. In historical sources, there are two different events regarding the captivity of Su-lu Kagan’s son. One of these two events may have been reflected in Dede Korkut’s Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Oldugu Boy. A lower layer of the Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Oldugu Boy is related to Oghuz period. The existence of a Turkmenistan variant called Orazin Kola Tusmeki of the Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy, many place names mentioned in the epic date back to before the 10th-11th centuries, when the Oghuzs were in Central Asia. The uppermost layer of the Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy is related to the later periods. In this study, the history of the Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy was examined.

Keywords:

Dede Korkut, Salur Kazan, Kazan, Burla Hatun, Uruz,

PDF

___

Akar, Ali (2016). “Dede Korkut Hikâyelerinde Dil-Düşünce İlişkileri”. III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, C.1. Ed. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi, 81-93.
Barthold, Vasiliy Vladimiroviç (2004). Orta Asya Türk Tarihi -Dersleri-. Ankara: Çağlar Yayınları.
Bayat, Fuzuli (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Bayat, Fuzuli (2016). Mitten Tarihe, Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Chavannes, Edouard (2013). Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri. Çev. Mustafa Koç. İstanbul: Selenge Yayınları.
Çoruhlu, Yaşar. (2015). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
Dadan, Ali (2006). Taberî Tarihindeki Türklerle İlgili Rivâyetlerin Tespiti ve Değerlendirilmesi (Hz. Peygamber Döneminden Emevîler’in Sonuna Kadar). Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Demir, Necati (2017). Ulu Han Ata Bitigi-Türklerin En Eski Destanı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Ebülgazi Bahadır Han (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime). Haz. Muharrem Ergin. İstanbul: Tercüman.
Ekici, Metin (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar ve 13. Boy, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Ercilasun, Ahmet Bican (1994). “Dede Korkut Kitabı ile Oğuz Destanı Arasındaki Münasebetler”. I. Sovyet-Türk Kollokyumu, Bakü, 1-8 Temmuz 1988; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1988. Ankara: TDK Yayınları, 69-89.
Ercilasun, Ahmet Bican (1998). “Deli Dumrul İle Kazakların Korkut Atası Arasında Bir Mukayese”. Millî Folklor, 37: 13-16.
Ercilasun, Ahmet Bican (2000). “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri. Haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları, 157-160.
Ercilasun, Ahmet Bican (2002). “Salur Kazan Kimdir?”. Millî Folklor, 56: 22-33.
Ercilasun, Ahmet Bican (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Ercilasun, Ahmet Bican (2015). “Oğuz Adının Etimolojisi”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri. Ed. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 15-20.
Erdem, Melek (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Erdem, Melek (2005). “Dede Korkut Destanlarının Türkmenistan Varyantının Yazma Nüshalarla İlişkisi Üzerine”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4: 158-188.
Ergin, Muharrem (1989). Dede Korkut Kitabı I. Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
Ergin, Muharrem (2017). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Eyüboğlu, Dursun Can (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
Eyüboğlu, Dursun Can (2021a). “Dede Korkut’taki Karacuk Çoban”. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 5(2): 134-179.
Eyüboğlu, Dursun Can (2021b). “Dede Korkut’taki Boğazca Fatma”. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 4(7): 90-116.
Eyüboğlu, Dursun Can (2022). “Dede Korkut’taki Deli Dumrul”. Uluslararası Sosyal Bilimler Akademik Araştırmalar Dergisi, 6(1): 64-86.
Golden, Peter Benjamin (2012). Türk Halkları Tarihine Giriş. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Gökyay, Orhan Şaik (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
Gömeç, Saadettin (2009). “Dede Korkut Kitabında Geçen Tartışmalı Bazı Yer Adları Üzerine”. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4: 210-217.
İnan, Abdülkadir (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
İnan, Abdülkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Kemaloğlu, Muammer (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
Köprülü, Fuat (1976). Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Ligeti, Louis (1986). Bilinmeyen İç Asya. Çev. Sadrettin Karatay. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Margulan, Alkey (2000). “Korkut: Efsane ve Hakikat”. Akt. Banu Muhyayeva. Kazakistan’da Dede Korkut. Haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları, 123-146.
Muhammedcanov, Abdullah (2009). “Siriderya”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 37: 272.
Oğuz, Öcal (2004). “Destan Tanımı ve Eski Türk Destanları”. Millî Folklor, 62: 5-7.
Ögel, Bahaeddin (1971). Türk Kültürünün Gelişme Çağları, C.1. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Ögel, Bahaeddin (1994). “Dede Korkut Kitabı’nın Eski ve Yazılı Kaynakları Hakkında (Topkapı Sarayındaki Oğuz Destanı Parçaları ile Karşılaştırma)”. I. Sovyet-Türk Kollokyumu, Bakü, 1-8 Temmuz 1988; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1988, Ankara: TDK Yayınları, 113-128.
Özkan, İsa (1997). “Türkmenistan’dan Derlenmiş Dede Korkut Boyları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1995. Ankara: TDK Yayınları, 263-314.
Pehlivan, Gürol (2016). “Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan Nüshasında Niçin Altı Destan Vardır?”. III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, C.3. Ed. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi, 1141-1152.
Radloff, Wilhelm (1956). Sibirya'dan II (Aus Sibirien). Çev. Ahmet Temir. İstanbul: Maarif Basımevi.
Radloff, Wilhelm (2012). “Şamanlık”. Türklük ve Şamanlık, Ed. Ö. Andaç Uğurlu, Çev. Ahmet Temir vd. İstanbul: Örgün Yayınevi, 13-103.
Roux, Jean-Paul. (2011). Eski Türk Mitolojisi. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
Sakaoğlu, Saim (1998). “Dedem Korkut’a ve Kitabına Dair”. Dede Korkut Kitabı / İncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar (I İncelemeler-Derlemeler). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 5-26.
Salman, Hüseyin (1998). Türgişler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Salman, Hüseyin (2002). “Türgişler”. Türkler Ansiklopedisi C.2. Ed. Hasan Celal Güzel vd. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 412-420.
Sümer, Faruk (1959). “Oğuzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler”. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVII(3-4): 359-455.
Sümer, Faruk (1972). Oğuzlar, (Türkmenler) Tarihleri -Boy Teşkilatı-Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
Sümer, Faruk (2007). “Oğuzlar”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 33: 325-330.
Taşağıl, Ahmet (2013). Kök Tengri’nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslâm Öncesi Türk Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
Taşağıl, Ahmet (2015). “Oğuzların Tarih Sahnesine Çıkışı Hakkında. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri. Ed. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 21-30.
Tekin, Talat (1998). Orhon Yazıtları / Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınevi.
Tezcan, Semih ve Boeschoten, Hendrik (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Togan, Zeki Velidi (1982). Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.
Togan, Zeki Velidi (2016). “Türk Destanının Tasnifi (I)”. İslamiyet Öncesi Türk Destanları (İncelemeler-Metinler). Haz. Saim Sakaoğlu ve Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 31-34.
Üstünova, Kerime (2008). “Dede Korkut Kitabını Oluşturan Destanlardaki Ortak Özellikler”. Turkish Studies, 3(1): 138-144.
Yörükan, Yusuf Ziya (2014). Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm. İstanbul: Ötüken Neşriyat.