Mefâtîhu'l-Esrâr ve Mesâbîhu'l-Ebrâr Adlı Tefsirin Şehristânî'ye Aidiyeti Meselesi

Mefâtîhu'l-esrâr ve mesâbîhu'l-ebrâr fî tefsiri'l-Kur'ân, meşhur el-Milel ve'n-nihal yazarı Muhammed b. Abdülkerim eş-Şehristânî'ye (ö.548/1153) nisbet edilen, Kur'ân ilimlerine dair on iki bölümlük bir mukaddime ile ilk iki sûrenin (Fatiha ve Bakara) tefsirini içeren ve henüz ilim çevrelerinde pek bilinmeyen Eir Kur'ân tefsiridir. Şehristânî'nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi veren eski kaynaklarda Şehristânî'ye ait böyle bir tefsirden söz edilmemiş olması, eserin Şehristânî'ye aidiyeti noktasında bazı kuşkulara yol açmış, genel kabule göre Eş'arî mezhebine mensup olarak kabul edilen Şehristânî'nin diğer eserlerinin aksine bu eserinde Şîî/İmâmî veya İsmâilî sayılabilecek bazı görüşler serdetmesi bu kuşkuyu daha da artırmıştır. Bu makalede Şehristânî'ye aidiyetinde kuşku bulunmayan diğer eserleriyle karşılaştırmak suretiyle Mefâtîhu'l-esrâr'ın Şehristânî'ye aidiyeti konusu şüpheye mahal bırakmayacak şekilde netleştirilmeye çalışılacaktır.

The Issue of the Attribution of Maf?t?h al-asr?r wa-mas?bih-abr?r to al-Shahrast?n?

Maf?t?? al-asr?r wa-ma??b?? al-abr?r fî tefsiri'l-Qur'ân is a Qur'?n commentary that has been rarely known among scientific circles and is attributed to Mu?ammad b. 'Abd al-Kar?m al-Shahrast?n?, the author of the famous book al-Milal wa-l-ni?al. It consists of an introductory section including twelve parts on the Qur'?nic sciences and the exegesis of the first two s?ras, al-F?ti?a and al-Baqara. The fact that this commentary has not been mentioned as a work of al-Shahrast?n? in the classical sources that give information about al-Shahrast?n? and his works raises doubts about its attribution to alShahrast?n?. These doubts get stronger with the views that al-Shahrast?n? put forward in the commentary that mightbe attributed to Sh?'?/Im?m? or Ism?'?l? unlike those in other works of al-Shahrast?n? who has widely been considered an Ash'ar?. In this paper, we try to clarify the issue of the attribution of Maf?t?? al-asr?r to al-Shahrast?n? leaving no room for doubt by making comparisons to the works that are known to belong to alShahrast?n?.

PDF

___

Âlûsî, Ebü'l-Fazl Şihâbuddîn Mahmûd, Rûhu'l-Meânî, Beyrut 2005.
Arpa, Recep, "Şehristânî'nin Nesh Anlayışı", İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 32, İstanbul 2014, ss. 39-61.
el-Askalânî, İbn Hacer, ed-Dürerü'l-kâmine fî a'yâni'l-mieti's-sâmine, Beyrut, 1414/1993.
Beyhakî, Ebü'l-Hasen Zahîruddîn Ali b. Zeyd, Tetimmetü sıvâni'l-Hikme, thk. Refik el-Acem, Beyrut 1994.
Brockelmann, Carl, Supplement, Leiden 1937, I, 762.
Dânişpajûh, Muhammed Tâkî, Dâi'd-duât Tâcüddîn Şehristânî", Nâme-yi Âsitân-i ?uds, Meşhed 1969, VIII, s. 61-63.
Demir, Abdulalim, Şehristânî'nin Mefâtîhu'l-Esrâr'Adlı Tefsirindeki Yöntemi, (Yüksek Lisans Tezi), DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012.
el-Hamevî, Yâkût, Mu'cemü'l-büldân, Beyrut 1990.
Harman, Ömer Faruk "Şehristânî", DİA, İstanbul 2010, XXXVIII, 467-468.
el-Hillî, İbnü'l-Mutahhar Cemâlüddîn Hasen b. Yûsuf b. Alî, Minhacü'l-kerame fî ma'rifeti'limame, thk. Abdurrahim Mübarek, Meşhed 1421.
İbn Hallikân, Ebü'l-Abbas Şemseddîn, Vefeyâtü'l-a'yân, nşr. İhsan Abbas, Beyrut trs.
İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed, Minhâcü's-sünne nşr. M. Reşad Salim, Riyad 1986.
İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed, Der'u teâruzi'l-akl ve'n-nakl, nşr. M. Reşad Salim, 2. bsk., Riyad 1991.
el-Meclisî, Muhammed Bâkır Bihâru'l-envâr, Beyrut 1404/1984.
el-Meclisî,, Mirâtü'l-ukûl fi şerhi ahbari âli'r-Resûl, Darü'l-Kütübi'l-İslamiyye, Tahran 1410.
Nâinî, Muhammed Rıza Celâlî Şerh-i hâli ve âsâr-ı Hüccetü'l-Hak Ebü'l-Feth Muhammed b.
Abdülkerim b. Ahmed Şehristânî, Tahran Çap-ı Taban 1343hş/1964.
Okumuş, Mesut, "Muhammed b. Abdulkerim eş-Şehristânî, Mefâtîhu'l-esrâr ve mesâbîhu'lebrâr, tahkik ve ta'lik: Muhammed Ali Âzerşeb, Merkezu'l-buhûsi ve'd-dirasâti li'ttürâsi'l-mahtut, II cilt, Tahran 1429/2008", (Kitap Tanıtımı), İslami İlimler Dergisi, yıl 5, sayı 1, Bahar 2010, s. 215-220.
Öztürk, Mustafa, Kur'an ve Aşırı Yorum: Tefsirde Bâtınîlik ve Bâtınî Te'vil Geleneği, Ankara 2003.
Öztürk, Mustafa, "Mefâtîhu'l-Esrâr Adlı Kur'ân Tefsiri Bağlamında Ebü'l-Feth eş- Şehristânî'nin Mezhebî Kimliği Üzerine Bir İnceleme", Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 12, sayı: 1, ss. 1-41, Adana 2012.
Sem'ânî, Ebû Sa'd Abdülkerîm, et-Tahbîr fi'l-Mu'cemi'l-Kebîr, Bağdat 1975.
Sem'ânî, Ebû Sa'd Abdülkerîm, el-Müntehab min mu'cemi şüyuhi'l-İmam el-Hafız Ebî Sa'd Abdülkerim İbn Muhammed b. Mansur es-Sem'ani et-Temîmî, dirase ve tahkik: Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkadir, Riyad 1996/1417.
es-Suheybânî, Muhammed b. Nâsır b. Sâlih, Mencehü'ş-Şehristânî fî kitâbihi'l-Milel ve'nNihal, Dâru'l-Vatan, Riyad trs.
es-Sübkî, Tâceddîn Abdülvehhâb, Tabakâtü'ş-Şâfi'iyyeti'l-kübrâ, Kahire 1964-1976.
eş-Şehristânî, Ebü'l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm, Mefâtîhu'l-esrâr ve mesâbîhu'l-ebrâr, nşr. Muhammed Ali Âzerşeb, Merkezü'l-bühûs ve'd-dirâsât li't-türâsi'l-mahtût-mîrâs-ı mektûb, Tahran 2008.
eş-Şehristânî, Nihâyetü'l-ikdâm fî ilmi'l-kelâm, nşr. Alfred Guillaume. ts.
eş-Şehristânî, Musâraatu'l-felâsife, nşr. Süheyr Muhammed Muhtar, Kahire 1396/1976.
eş-Şehristânî, Meclis fi'l-halk ve'l-emr, Mefâtîhu'l-esrâr'ın ekinde. Farsça aslından Arapça'ya çeviren, Muhammed Ali Âzerşeb, Merkezü'l-Bühûs ve'd-Dirâsât li't-Türâsi'l-MahtûtMîrâs-ı Mektûb, Tahran 2008.
eş-Şehristânî, el-Milel ve'n-nihâl, nşr. Emir Ali Mehnâ-Ali Hasan Fâûr, 3. bs., Dâru'l-Ma'rife, Beyrut 1414/1993.
Steigerwald, Diana, Al-Shahrast?n?'s Contribution to Medieval Islamic Thought, Reason and inspiration in Islam: theology, philosophy and mysticism in Muslim thought: essays in honour of Hermann Landolt içinde, ed. Todd Lawson, The Institute of Ismaili Studies, London 2005.
Tancî, Muhammed, "Şehristânî", İslam Ansiklopedisi (İA), İstanbul 1993, XI, 393-396.
et-Tûsî, Nâsıruddîn, Contemplation and Action: The Spiritual Autobiography of a Muslim Scholar, ed. ve çev. S.J. Badakhchani, London 1998.
Zencânî, Ebû Abdillâh, Târîhu'l-Kur'ân, Beyrut 1388/1969.
Ziriklî, Hayreddîn, el-A'lâm kamusu terâcimi li-eşheri'r-ricâl ve'n-nisâ, 15 bs., Dârü'l-ilm li'lMelâyîn, Beyrut 2002.